e
fJie ^mi^e/§Vm
Eerste complete adelsarchief opnternet beschikbaar
1
archieven en collecties
archieven en collecties
Het grafelijk archief is van internati
onaal belang en bevat vele bronnen voor
de Europese politieke en adelsgeschiede-
nis. Internationaal was ook de samen-
werking op archiefgebied. Voor zover
internationaal na te gaan, is dit het eerste
adelsarchief dat integraal op internet ter
beschikking komt.1
Tot het kasteel Haag bij Geldem (D),
de huidige residentie van de grafelijke
familie Von und zu Hoensbroech, behoort
het oud-archief van de graven van
Hoensbroek. Het archief omvat 30 strek
kende meter (5357 eenheden, 195.000
folio's) registers en bundels en 1309 oor
konden op perkament met zegels, uit de
periode 1224 tot 1866. Bijna 90% van
de documenten heeft betrekking op de
tijd tussen 1400 en 1800. Het archief is
nog steeds eigendom van de grafelijke
familie Von und zu Hoensbroech. Het
overgeleverde archief is bijzonder rijk
aan historische documentatie uit het
Duits-Nederlands-Belgische grensgebied.
Het vormt de weerspiegeling van histo
rische gebeurtenissen, structuren en pro
cessen op het terrein van internationale
politiek, landsheerlijk bestuur, kerkge
schiedenis, rechtsgeschiedenis en plaatse
lijk goederenbeheer. Verdeeld over de hui
dige landen heeft ongeveer 25% betrek
king op Nederland, 65% op Duitsland
en 10% op België. Voor Limburg wordt
daarbij vooral gedacht aan Hoensbroek
en het kasteel van Hoensbroek, maar ook
over plaatsen als Valkenburg, Asselt en
Swalmen, Grubbenvorst en Afferden zijn
belangrijke en vele archiefstukken aanwe
zig.2 Overigens is de
procentuele toereke
ning op basis van het
aantal archiefnum
mers betrekkelijk,
want bijvoorbeeld
de bestuurlijke func
ties van leden van de
familie Hoensbroek
hadden in vroeger
tijden betrekking op
gebieden die door
de negentiende-
eeuwse landsgren
zen worden door
sneden. Met name
in hun positie als
erfmaarschalk heb
ben de Van Hoensbroeks een belangrijke
rol als bestuurders gespeeld in het voor
malige Overkwartier van Gelre, waartoe
tot 1800 grote delen van het tegenwoor
dige Noord- en Midden-Limburg behoor
den. De regionale en cultuurhistorische
betekenis van de documenten, in het bij
zonder voor het Rijn-Maasgebied, lag ten
grondslag aan het besluit het archief van
Haag te plaatsen op de lijst van nationaal
cultureel erfgoed van de Bondsrepubliek
Duitsland.
Tot op heden verliep de raadpleging
van de archivalia door een breed publiek
nogal moeizaam. In het bijzonder geldt
dit voor raadpleging vanuit Nederland of
België, Daarom ontstond al in 1986 het
idee bij Jacques van Rensch (nu RHCL),
Jo Jamar en ondergetekende vanwege het
grote belang van het familiearchief voor
de Limburgse en Euregionale geschiede
nis, om het archief op microfilm beschik
baar te hebben. De raadpleging van het in
particulier bezit zijnde archief in Schloss
Haag was omslachtig en de conservering
ervan in de 'archiefruimte' van het kas
teel gebrekkig, waarbij meteen opgemerkt
moet worden dat de grafelijke familie haar
best deed om het archief zo goed moge
lijk te conserveren. In gesprekken met
de archivarissen van Landschaftsverband
Rheinland, Rheinisches Archiv- und
Museumsamt (RAMA) in Brauweiler
(Pulheim), die de archieven van de
Rheinlandse adel verzorgen en het beheer
hebben over het archiefdepot van de
Vereinigte Adelsarchiv im Rheinland
e.V. in Ehreshofen,3 Stadt- en Kreisarchiv
Geldem, zijn vanaf 1996 enkele (Europese)
subsidietrajecten onderzocht en doorlo
pen om tot verfilming over te kunnen
gaan. Door het internationale karakter
van het project verliepen de onderhande
lingen hierover moeizaam, mede omdat
het project in eerste aanleg bij de bui
tenlandse projectpartners geen prioriteit
had. Om Europese subsidie te verkrijgen
werd zelfs het ambitieuze programma
'Adel verbindt' ontwikkeld, waaraan ver
schillende musea en kastelen in binnen-
en buitenland meededen en waarin ook
dit project als een klein onderdeel was
KASTEEL HAAG
opgenomen. De aanvraag mislukte uit
eindelijk doordat de projectpartners niet
op tijd de benodigde toezeggingen voor
de cofinanciering konden aanreiken.4
Ondertussen had de gravin, ingegeven
door een verbouwing van kasteel Haag, het
archief uit de opslag bij het kasteel over
gebracht naar het depot in Ehreshoven.
Toch blijft de raadpleging van de origi
nele stukken omslachtig, omdat dit alleen
kan plaatsvinden bij RAMA in Brauweiler.
Daarvoor moeten stukken dagen van te
voren worden aangevraagd. Voor een vlot
verloop van onderzoeksprojecten is dat
nogal hinderlijk.
Het archief was niet alleen voor
de archiefinstellingen van belang.
Ook voor de verbetering van de muse
ale presentatie in
Kasteel Hoensbroek,
het stamslot van de
Van Hoensbroeks,
was de roep om
beschikbaarheid van
het archief groot.
Kasteel Hoensbroek
werd door de fami
lie in 1927 verkocht
aan de Vereniging
Ave Rex Christe. De
inmiddels Stichting
Ave Rex Christe ver
huurt het kasteel aan
de Gemeente Heerlen
voor de exploitatie
van het museum.
Verder waren en zijn er nog plannen om
in Gesselen (D) bij een van de landhuizen
van de Van Hoensbroeks een museum in
te richten. Het belang van een goed toe
gankelijk archief werd dus steeds groter.
Om die toegankelijkheid te vergroten zou
het archief op meer plaatsen geraadpleegd
moeten kunnen worden. Aanvankelijk
wilden de projectpartners dat realiseren
door vervaardiging en distributie van ver
schillende raadpleegkopieën van de te
vervaardigen microfilm. In de loop van
de jaren werd uiteraard gekozen voor
digitalisering en raadpleging via internet.
Vooral voor de in 1994 ingezette vernieu
wingen van de presentaties van Museum
Kasteel Hoensbroek in Heerlen was en is
het van groot belang dat het bestand digi
taal beschikbaar is, want in de archiefstuk
ken ligt nagenoeg de volledige geschiede
nis van kasteel Hoensbroek en zijn bewo
ners besloten. Het is hard nodig om de
reeds bekende geschiedenis van het kasteel
op een nieuwe en toegankelijke manier te
(her)schrijven, maar vooral ook om deze
te completeren en om die geschiedenis
te vertalen naar de museale presentatie.
Door een goed museumjaar van Museum
Kasteel Hoensbroek in 2005 kwam het
benodigde bedrag beschikbaar om, na een
aantal mislukte pogingen om subsidie
te verwerven, de digitalisering ook wer
kelijk aan te pakken. Het museum stelde
de voorwaarde dat Rijckheyt de digitalise
ring in samenspraak met LVR-RAMA tech
nisch begeleidde en dat de deelnemende
partners in het project het digitale archief
dan ook werkelijk zouden gaan gebruiken
voor geformuleerde onderzoeksprojecten
en het onderzoek erin zouden stimuleren.
Daarvoor moest het archief via internet
toegankelijk komen.
De adellijke familie vertrok bij de
komst van de Fransen met 37 kisten
archiefstukken uit Hoensbroek naar kas
teel Haag bij Geldern. Tussen 1856 en
1863 werd de inhoud van deze kisten door
Friedrich Nettesheim - die daarbij voort
borduurde op een inventarisatie in de
periode 1805-1807 door Joseph Benedict
Joën - in net Duits handschrift op papier
gezet. Nettesheim werd geassisteerd door
de secretaris van de graaf, Heinrich Ferber.
Het leverde een manuscriptinventaris op
van ruim 700 bladzijden, op het formaat
30 x 45 cm. Ter invulling van een oude
wens uit 1969 van oud-archivaris van het
Kreisarchiv Geldern Gregor Hövelmann
gingen Rien van den Brand van Stichting
Historie Peel-Maas-Niersgebied (HPMN)
in Venray en Stefan Frankewitz, archi
varis van Geldern en zakelijk leider van
MESPILVS - Gesellschaft zur Förderung
des Stadtarchivs Geldern e.V., vanaf
1994 in hun vrije tijd aan de slag met de
transcriptie, controle en verbetering van
deze negentiende-eeuwse inventaris om
die samen met de foto's van zegels aan
de oorkonden en de beschrijving ervan
als boekpublicatie te gaan uitgeven.
Omdat een digitaal archief niet zonder
archieftoegang kan, werden beide orga
nisaties benaderd om eikaars projecten
te versterken. Uiteindelijk was het op 23
juni 2008 zover dat Reichsgrafin Katja
von und zu Hoensbroech uit Geldern (D)
de inventaris in boekvorm overhandigd
kreeg.5 Zij gaf weer eerste exemplaren aan
vertegenwoordigers uit de drie landen:
Duitsland, Nederland en België.
Nu de negentiende-eeuwse manuscript
inventaris van het archief is bewerkt en
in druk is verschenen, is het makkelijker
van te voren benodigde archiefstukken
te reserveren voor raadpleging in de stu
diezaal van RAMA. Maar lang hoeft die
situatie niet te duren, omdat in het najaar
van 2008 het digitale archief ter beschik
king komt via een gesloten deel van de
website van Rijckheyt. Het eerste jaar is
bij de aanvraag voor raadpleging de toe
gangscode nodig die in de uitgegeven
inventaris is afgedrukt.
In Duitsland en zeker in adelskringen
gelden andere gevoelens over het open
baar maken van archieven. In feite geeft
de gravin als eerste volledige openbaar
heid van het archief, maar zij stelde wel
de eis dat het gebruik en de gebruikers
van het archief traceerbaar zouden moe
ten zijn. De gevonden raadpleegvorm om
dit te kunnen registreren is een gesloten
omgeving op internet.
Door Mespilus en HPMN is de inventaris
als digitale toegang beschikbaar gesteld.
Lees verder op pagina 23
20
21
Door Roelof Braad
Na jaren van voorbereiding komt een project
van een belangrijk archief voor de geschiede
nis van Nederland, België en het Rheinland
in Duitsland in de eindfase. In samenwerking
met Duitse collega-archivarissen, Museum
Kasteel Hoensbroek en enkele historische
verenigingen heeft Rijckheyt in Heerlen
het archief van de grafelijke familie Van
Hoensbroek laten digitaliseren om het via
intra- en internet beschikbaar te stellen aan
wetenschappers en het publiek.
Kasteel Hoensbroek, het stamslot van de gelijknamige
familie.
Grensgebied
Ontstaan van het project
De negentiende-eeuwse manuscriptinventaris van de
archieven van Hoensbroek, bewerkt door Rien van den
Brand en Stefan Frankewitz.
Rsen van oen Brand
Stefan frankewitz
(Bewerkers)
Inventaris archief
Museum Kasteel Hoensbroek
De bewerkers van de inventaris bij de overhandiging
van de boeken aan Reichsgrafin Katja von und zu
Hoensbroech, 23 juni 2008 (foto auteur).
Uitgave inventaris
Gebruik digitale archief
archievenblad
november 2008
november 2008
archievenblad
