De Sonttolregisters Online
- --- ':-—
I 37
collecties
archieven
ingevoerde gegevens een onderzoekspro
ject op te starten naar de geschiedenis van
de Friese koopvaardij in de zeventiende
en achttiende eeuw. Over de Friese koop
vaardij is betrekkelijk weinig bekend. We
weten weliswaar dat de Friese schippers
veelal ladingen voor Amsterdamse han
delshuizen vervoerden, maar er zijn nog
veel vragen over hen. Wie waren zij, hoe
en waar wierven zij hun bemanningen,
hoe waren ze in de scheepvaart beland en
hoelang hielden ze het zeemansbestaan
vol? Op dit soort vragen zijn tot nu toe
slechts gebrekkige antwoorden mogelijk,
mede vanwege een gebrek aan bronnen
materiaal. Met de verbeterde ontsluiting
van de Sonttolregisters kan er meer inzicht
in de Friese koopvaardij worden verschaft.
en collecties
archieven en
De verschillen tussen heen- en terugreis
vallen onmiddellijk op. Ze kunnen wor
den verklaard uit feit dat schippers soms
niet hun eigen woonplaats opgaven,
maar volstonden met een verwijzing naar
Friesland in het algemeen.
De Vierde Engelse oorlog (1780-1784)
maakte de scheepvaart door de Sont gro
tendeels onmogelijk. Ook de oorlogen
en blokkades die in de Franse tijd (1795-
1813) volgden brachten de scheepvaart
zware klappen toe. In de negentiende
eeuw bleek dat de tijden definitief waren
veranderd. Amsterdam had zijn positie als
knooppunt van de internationale goede
renstromen moeten afstaan aan Londen.
Voor de schippers uit de Zuiderzeehavens
was er nauwelijks meer een rol van enige
betekenis weggelegd. Alleen de schippers
uit de Groninger Veenkoloniën wisten in
de loop van de negentiende eeuw weer
een bescheiden positie op te bouwen.
De originele Sonttolregisters - meer
dan 700 dikke, handgeschreven en in leer
gebonden delen - worden bewaard door
het Rijksarchief in Kopenhagen. Door de
enorme hoeveelheid gedetailleerde gege
vens die zij bevatten, zijn zij een moeilijk
systematisch te raadplegen bron. Door
Deense historici zijn er wel tabellen met
informatie over het aantal doorvaarten
gepubliceerd, maar de informatie over
individuele schippers bleef tot nu toe
moeilijk benaderbaar.
De gegevens zullen onder auspiciën van
Tresoar in een computersysteem worden
ingevoerd en op de website www.sound-
toll.nl voor iedereen te raadplegen zijn.
Het is de bedoeling om op grond van de
1,7 miljoen doorvaarten. Van elke door
vaart noteerden de ambtenaren van de
Tolkamer in Helsingor de naam van de
schipper, zijn woonplaats, de haven van
vertrek, de samenstelling van de lading
en vanaf de jaren 1660 ook de bestem
ming van het schip. Met deze gegevens
kan niet alleen inzicht worden verkregen
in de economische betrekkingen tussen
Oost- en West-Europa, ook bestudering
van de economische conjunctuur van
Europa wordt erdoor mogelijk.
Oost- en West-Europa zijn al in de
middeleeuwen in economisch opzicht van
elkaar afhankelijk geworden. West-Europa
was aangewezen op de import van graan,
hout, ijzer en teer uit het Oostzeegebied.
Omgekeerd importeerden de Oost-
Europese landen zout, wijn, suiker, tabak,
koffie en andere koloniale waren.
De scheepvaart en handel met de landen
uit Oost-Europa werd in de zeventiende
en achttiende eeuw in de Republiek wel
de 'moedernegotie' genoemd. Daarmee
bedoelde men dat de basis van de wel
vaart van de Republiek en van wereldha
ven Amsterdam in eerste instantie was
gebaseerd op deze handelsbetrekkingen.
Omstreeks 1600 groeide Amsterdam uit
tot de stapelplaats vanwaaruit de goe
deren uit Indië door de Verenigde Oost-
Indische Compagnie werden verhandeld
en gedistribueerd.
De Nederlandse schippers waren pro
minent aanwezig in de Oostzee. Ruim de
helft van alle schepen die in de periode
1600-1800 door de Sont voeren was in
Nederlandse handen. In de achttiende
eeuw kregen de schippers uit Friesland en
de Waddeneilanden geleidelijk de meer
derheid. Ze kwamen niet alleen uit de
havens aan de Zuiderzee, zoals Lemmer,
Staveren, Hindeloopen en Workum, maar
ook uit meer landinwaarts gelegen plaat
sen als Woudsend, Joure, Heerenveen en
Terhorne. Ook hadden veel schippers hun
domicilie op de Waddeneilanden. Vooral
Amelanders waren ruim vertegenwoor
digd. Het volgende staatje geeft een over
zicht van het aantal geregistreerde door
vaarten van Friese schippers in het jaar
1760, toen de Friese koopvaardij op de
Oostzee zijn grootste omvang bereikte:
De Sonttolregisters behoren tot de
bekendste en belangrijkste bronnen voor
de economische en maritieme geschie
denis van Nederland en Europa. Ze vor
men de administratieve neerslag van de
tol die de koning van Denemarken hief
over de scheepvaart door de Sont, de zee
straat tussen Zweden en Denemarken die
de Noordzee en Oostzee met elkaar ver
bindt. Ze zijn (met enige hiaten in het
begin) bewaard gebleven voor de periode
1497-1857 en bevatten gegevens over
\mjupcrrf
te £fasfe}jfotfi
r~£^% teweer* Huvcti
te" L^ &/&>sfé*-iiam,£ 'te
,7 S 7. V%f£,zï l^M^uyc 1@j?Q- J-,
71 £- J&-. ƒ2
'Southol
Draker
Het Deense slot bij Elseneur of Helsingor, waar de Sonttol
betaald moest worden. Betaalde men niet, dan volgde
kanonvuur.
Het project Sonttolregisters Online is
mogelijk gemaakt dankzij een subsidie
van ruim 1,2 miljoen euro van NWO en
cofinanciering door de Rijksuniversiteit
Groningen, Tresoar en een aantal parti
culiere Friese fondsen. De totale begro
ting bedraagt bijna 1,7 miljoen euro.
Het project heeft een looptijd van 2,5
jaar en zal in 2011 zijn voltooid.
Siem van der Woude is hoofd publieke
dienstverlening bij Tresoar in Leeuwarden.
^IëssbSboï
Nieuw licht op de Friesdoopvaardij
Door Siem van der Woude
Heenreis
Terugreis
Hindeloopen
66
59
Dokkum
56
61
Ameland
44
59
Woudsend
37
40
Lemmer
30
34
Workum
25
27
Terschelling
28
33
Stavoren
19
18
Heerenveen
17
22
Harlingen
14
19
Leeuwarden
14
9
Makkum
14
12
Warns
1
3
UL' 1\ JJ
itde-
Moeilijk te raadplegen
-77
archievenblad oktober 2008
oktober 2008 archievenblad I
Moedernegotie
Prominent aanwezig
Tresoar en het Arctisch Centrum van de
Rijksuniversiteit Groningen hebben vorig
jaar een subsidie aangevraagd bij de
Nederlandse Organisatie voor Wetenschap
pelijk Onderzoek (NWO) voor het digitaal
ontsluiten van de inhoud van de Deense
Sonttolregisters uit de periode 1497-1856.
Onlangs kwam het verheugende bericht dat
de aanvraag was toegewezen. Na afloop
van het project, in 2011, zal iedereen deze
belangrijke bron via het internet kunnen
raadplegen. Daarmee wordt gedetailleerd
onderzoek naar de Friese koopvaardij op de
Oostzee in de zeventiende en achttiende
eeuw mogelijk.
Een pagina uit de Sonttolregisters van 1748.
