e kerk van Venloon als'archeologisch monument)
ZEEUWS ARCHIEF, MIDDELBURG
archieven en collecties
archieven en collecties
waren er de nodige vondsten. Alles bij
elkaar voldoende aanwijzingen om de
resten van de oude kerk te lokaliseren.
Verrassend was dat niets er op wees
dat kerk en kerkhof bedekt zouden zijn
geraakt met stuifzand, zoals in de bron
nen werd vermeld. Misschien was het
oude Venloon toch om andere redenen
verplaatst. Dorpsverhuizingen werden in
de dertiende eeuw ook ingegeven door de
wens om lager, dat wil zeggen dichter bij
het water, te gaan zitten.
Een stille getuige werd gevormd door een
hoge wal die de Kerkenakker nog altijd
omringt. Zo'n wal met bomen moest een
bepaald terrein beschermen, bijvoorbeeld
tegen stuifzand. Alles bij elkaar voldoende
om trefzeker te werk te kunnen gaan.
tekeningen en een verslag uit de jaren '50
van de twintigste eeuw).
Saillant detail was de brief die in het archief
werd teruggevonden van een bekend
correspondent van de ROB uit Noord-
Brabant: pastoor Willem Binck. Hij meldt
daar illegale graverijen door een andere
geestelijke. Op 13 oktober 1950 stuurt hij
een brief naar de ROB met de volgende
inhoud: 'Hooggeachte heer, Heeden ont
ving ik bijgaand briefje, 't Is verkeerd wat
pater Rijkers doet, al bedoelt hij 't waar
schijnlijk goed. Laat mij erbuiten. Ze hoe
ven niet te weten dat ik U waarschuwde.
Beste groeten en grooten dank voor alles'.
Het briefje waar pastoor Binck op doelde,
bevond zich ook nog in het archief van
de ROB en dateert van 12 oktober 1950.
Het is een oproep aan de Vereniging voor
Heemkunde voor Langstraat en Land van
Heusden en Altena om in de weekeinden
te verzamelen bij de bushalte in Loon op
Zand en gezamenlijk met schop en spade
naar het terrein van de oude kerk van
Venloon te gaan om daar de oude resten
op te sporen.
Verder waren er meldingen in het digi
tale registratiesysteem (database) Archis.
Het doel van dit waardestellend
onderzoek was meervoudig: nagaan (met
zo min mogelijk grondverzet en bodem
verstoring) of in dit terrein nog sporen
aanwezig waren van de oude kerk en het
Het nationaal park Loonse en
Drunense Duinen staat bekend als een
groot stuifzandgebied. Door de natuurbe
heerders wordt het als 'natuurramp' geka
rakteriseerd. Maar het was de mens die
ervoor zorgde dat het gebied verdroogde:
door overbeakkering en door de ontgin
ning van de Langstraat. Eigenlijk moeten
we dus spreken van een 'cultuurramp1.
Deze voltrok zich vanaf de dertiende
eeuw. Door het oprukkende zand en de
kracht van de wind werden bouwlanden
en nederzettingen ondergestoven. Gold
dat ook voor het dorpje Venloon?
In maart 2004 voerde de Rijksdienst voor
het Oudheidkundig Bodemonderzoek
(ROB) een waardestellend archeologisch
onderzoek uit ten behoeve van een moge
lijke bescherming van een terrein bij Loon
op Zand waar het oude dorp Venloon
gelegen zou hebben. Dit onderzoek moest
Zand vanwege de overlast van stuivend
zand.
antwoord geven op de vragen of er wer
kelijk een middeleeuwse kerk gestaan
had, of daar nog resten van in de grond
aanwezig waren en of het dorp werkelijk
verplaatst was naar het huidige Loon op
Op grond van aanwijzingen uit stuk
ken die in het archief van de ROB aan
wezig zijn en aanwijzingen van ama
teurarcheologen die in de jaren '50 van de
twintigste eeuw betrokken waren geweest
bij een archeologisch onderzoekje, wis
ten de onderzoekers bij benadering waar
ze hun sleuven konden trekken. Ze wer
den tijdens hun verrichtingen op de voet
gevolgd door Omroep Brabant die er voor
de populaire serie Spoorzoeker televisieop
names maakte.
De archeologen gingen aan het werk op
een terrein dat 'Kerkenakker' heet. Niet
alleen dit toponiem was een aanwijzing.
Om te beginnen was er de schriftelijke
bron uit 1391 dat het nieuwe dorp Loon
op Zand op een afstand van zes boog
scheuten van Venloon plaatste. Op onge
veer 600 meter dus. Verder waren er twee
schriftelijke bronnen uit respectievelijk
1650 en 1858 die verwezen naar een kerk
in het Land van Kleef: de Kerkenakker.
En dan waren er de reeds genoemde
gegevens uit het eigen archief van de
Rijksdienst (krantenknipsels, brieven,
ARCHIEVEN EN MODERNE MONUMENTEN
Kerkenakker - in gebruik als grasland
- vormt een open plek temidden van de
omringende bebossing. De hoge wal die
zowel de kerk als het oude Loon op Zand
omgaf, is vanaf het maaiveld nog goed
zichtbaar. Deze fysieke aspecten geven de
plek een grote herinneringswaarde. Het
onzichtbare bodemarchief verkeert in
relatief goede staat, en als het terrein in
gebruik blijft als grasland, valt er weinig
aantasting te verwachten. Alles bij elkaar
zijn genoemde omstandigheden voor de
Rijksdienst voldoende om het terrein te
selecteren voor wettelijke bescherming.
dorp Venloon, en daarnaast de fysieke
kwaliteit ervan te onderzoeken en de
eventuele conservering van die sporen.
Men begon op de plaats waar eerder spo
ren waren gemeld van begraving en res
ten van een middeleeuwse steenbouw.
Misschien was er nog wel meer van het
oude Venloon aanwezig. Wellicht zoveel,
dat een wettelijke bescherming op zijn
plaats zou zijn.
De tv-serie Spoorzoeker van Omroep
Brabant zorgde ervoor dat er zo'n 250.000
mensen over de schouder meekeken naar
de vorderingen van het onderzoeksteam.
Zij zagen hoe sporen aan het licht kwa
men: graven, puinvlekken, kuilen, grep
pels, en banen met puin en mortel. Ook
Dit alles bracht eerdere waarnemingen en
onderzoekingen op locatie Kerkenakker
in beeld. Tussen 1950 en 1992 stuitten
amateurs en professionals op sporen en
vondsten die teruggaan tot aan de Nieuwe
Steentijd.
september 2007
september 2007
Door Ellen Vreenegoor
Archief is niet alleen in depots te vinden,
ook in de bodem. Maar dat bodemarchief
staat vandaag de dag sterk onder druk.
Nieuwbouw, infrastructuur en natuurontwik
keling dreigen de sporen van dat verleden uit
te wissen. Reden om archeologisch waarde
volle gebieden te beschermen. Daarvoor is
vaak een waardestellend onderzoek nodig.
En daarbij komt ook vaak het eigen schrifte
lijke archief van pas.
Over de schouder meekijken
Televisieopname van het onderzoek aan de Kerkakker bij Loon op Zand voor het programma Spoorzoeker van Omroep
Brabant (foto Patrick Timmermans).
Aanwijzingen
Herinneringswaarde
Ellen Vreenegoor is senior consulent planvorming en
ruimtelijke ordening archeologie bij de RACM.
Spanning bij de vondst van menselijk botmateriaal (foto
Patrick Timmermans).
tauratiearchitect was ir. C.O. Bouwstra, de
nieuwbouwarchitect ir. J. Benthem. De ver
bouwing en nieuwbouw liepen van oktober
1997 tot oktober 1999 (Marjan de Kort).
Het Zeeuws Archief is 1 januari 2000 ont
staan door een fusie van het Rijksarchief
in Zeeland en de gemeentearchieven van
Middelburg en Veere. Aan het Hofplein 16
te Middelburg staat het Van de
Perrehuis, een statig monument
met kleurrijke stijlkamers en ach
ter de historische gevel tevens een
modern bezoekerscentrum in beton,
staal en glas. Heden en verleden
komen hier samen, symbolischer
kan haast niet. In het monumentale
Van de Perrehuis bevinden zich de
kantoren, in de transparante nieuw
bouw de bezoekersruimtes en de
drie ondergrondse depots. De res-
Aangekraste vormen die duiden op begravingen: toch een
kerkhof? (foto RACM).
(foto Rijksgebouwendienst, Den Haag).
archievenblad
archievenblad
