Het nationale molenarchiej:
resultaat van particuliere inspanningen
Hortus Bulborum:
bloeiende schatkamer van
historische bolgewassen
1
m
archieven en collecties
archieven en collecties
De vereniging heeft zich sinds de
oprichting overal in ons land ingezet
voor het behoud en herstel van molens.
Overal zocht men contact en via de
minister wist men een schrijven aan alle
gemeenten te richten: bij dreigend ver
lies van een molen werd verzocht om
contact op te nemen met de vereniging.
Dat kantoor was gehuisvest aan de
Herengracht te Amsterdam, in de woning
van voorzitter mr. P.G. van Tienhoven,
die eveneens voorzitter van de Vereni
ging tot Behoud van Natuurmonu
menten was.
Op talloze plaatsen konden belangstel
lenden en geldschieters bij elkaar worden
gebracht en dat leidde tot behoud van
molens. Ook op het terrein van de tech
niek zette de vereniging zich in, bijvoor
beeld om tegenwicht te kunnen bieden
aan de elektrische polderbemaling.
Al lukte dat lang niet altijd, toch hielp
het bij de bewustwording dat molens
niet alleen maar mooi behoefden te zijn.
De eigen technisch adviseur, A.J. de
Koning, werd in het hele land ingezet
voor molenbehoud en -restauratie.
Als gevolg van al deze werkzaamhe
den bevat het archief uitvoerige corres
pondentie van de vereniging met mole
neigenaars, gemeentebesturen, water
schappen, provincies, molenmakers en
vele anderen die bij molens betrokken
waren. Voor de documentatie ontwierp
Ten Bruggencate een speciaal inventari
satieblad, waarop alle bekende gegevens
van molens konden worden genoteerd
onder een uniek archiefnummer. Zelf
ging hij letterlijk de boer op om te regis
treren wat er nog was. Daarbij gebruikte
hij de kaarten van de Topografische
Dienst (schaal 1:50.000) als leidraad.
Zo heeft hij bijvoorbeeld in 1928-1929
vrijwel heel Friesland in kaart gebracht.
Zelfs op zijn buitenlandse reizen noteer
de Ten Bruggencate trouw alles wat hij
over molens aan de weet kwam.
Het archiefnummer is bij de molens op
de kaarten genoteerd en ook ansichten
en foto's werden met het nummer gekop
peld. De enorme collectie gegevens droeg
hij in 1956 over aan zijn twee opvolgers,
W.O. Bakker in Harkstede en I.J. de
18
Kramer in Leidschendam. Deze beheer
den decennialang de documentatie voor
de vereniging en wisten nog veel toe te
voegen.
Onder leiding van de toenmalige
voorzitter, mr. drs. G. van der Flier, werd
in 1980 besloten tot de oprichting van
een speciale stichting voor het beheer
van het verenigingsarchief en de docu
mentatie, de Stichting Molendocumen-
tatie, kortweg SMD. In het bestuur werd
ook de inbreng vanuit het archiefwezen
veilig gesteld: mr. J.H. van den Hoek
Ostende en dr. A.J. Kölker maakten er
jarenlang deel van uit. In 1987 werd de
inventarisatie van het verenigingsarchief
over de eerste vijftig jaar afgerond met de
uitgave van een kloeke inventaris.
Daarnaast is door de SMD gewerkt aan
het concentreren van zoveel mogelijk
documentatie in Amsterdam: boeken,
knipsels en afbeeldingen werden voor de
vereniging verworven, vaak uit nalaten
schappen van verzamelaars van naam.
Een enkele keer lukte het om archiefstuk
ken te bemachtigen, zoals een deel van
de administratie van de firma Gebr. B.
Pot uit Kinderdijk, jarenlang de belang
rijkste producent van geklonken ijzeren
en stalen molenroeden.
In 2001 werd het eigen verenigings
gebouw van 'De Hollandsche Molen' in
gebruik genomen. In een voormalig
pand van een woningbouwvereniging
werden beneden de kantoren en boven
de gehele historische collectie onderge
bracht. De SMD kreeg de beschikking
over een archiefruimte en een studiezaal.
In die studiezaal zijn ook de eigen werk
plekken, de afbeeldingencollectie, de
documentatie en de bibliotheek te vin
den. De vaste vrijwilligers, die onder lei
ding van bestuurslid Erik Stoop werken
aan de verdere ontsluiting, konden nu
beschikken over voldoende ruimte. Een
eigen lift maakte de toegankelijkheid
compleet. Bezoekers kunnen iedere don
derdag op afspraak langskomen om de
archieven van de vereniging of de uitge
breide documentatie in te zien. Vrijwel
alle boeken over molens, duizenden
afbeeldingen, knipsels, tekeningen en
bijzondere collecties - vaak al toeganke
lijk via databases - zijn er in te zien.
Scans van afbeeldingen en fotokopieën
kunnen op verzoek tegen betaling wor
den gemaakt. De meest kwetsbare
bestanden zijn inmiddels via het project
Metamorfoze op vervangende dragers
overgezet.
Ooit sprong de vereniging
'De Hollandsche Molen' in een gat dat
overheden lieten vallen. Nog altijd kan
zij haar rol vervullen, mede dankzij
ruimhartige steun van sponsoren en die
zelfde overheid. Het is te danken aan de
inzet van de SMD dat het archief van de
vereniging en de unieke documentatie-
collectie ook beschikbaar zijn voor
onderzoek. Haar vrijwilligers beheren
enthousiast het grootste specifiek op
molens gerichte archief van ons land.
Daarin is een schat van informatie uit de
laatste honderd jaar verborgen, iets wat
in dit 'Jaar van de molens' niet onder
stoelen of banken mag worden gestoken!
De Hortus Bulborum is de enige tuin
in de wereld waar 2600 tulpen- en 800
narcissensoorten en 120 verschillende
hyacinten, een dozijn cultivars en specia
le kleine bolgewassen in veldjes bij elkaar
staan. Tot de bijzondere botanische schat
ten behoren de oudste gecultiveerde tulp,
de 'Due van Tol Red and Yellow', die uit
1595 stamt. Verder bloeien er keizerskro
nen, die in 1577 voor het eerst werden
beschreven, en narcissen waarvan de
Romeinen al melding maakten.
Uit cultuurhistorisch belang bewaart
de Hortus Bulborum oude bolgewassen
en dan vooral de soorten die met uitster
ven worden bedreigd of niet meer com
mercieel gekweekt worden. Het is dus een
soort van bollenarchief! Deze schatkamer
levert genetisch materiaal aan bollenkwe-
kers, verdelingsinstituten, universiteiten
en botanische tuinen in ons land en het
buitenland. De levering draagt bij aan de
ontwikkeling van nieuwe en ziektebe-
stendige soorten. Een genenbank wordt
gebruikt om de soort te bepalen van
gevonden en herontdekte oude rassen.
De hortus in Limmen wordt druk bezocht
door leerling-bollenkwekers en de aan de
hortus gelieerde stichting levert bollen
aan tuiniers en landschapsarchitecten.
Die laatsten zijn vaak actief bij de restau
ratie van paleis- en kasteeltuinen, waar
onder Paleis Het Loo. In de tuinen van dit
paleis werden vele bollen geplant die
afkomstig zijn afkomstig uit de Hortus
Bulborum.
Aan het begin van de jaren twintig
van de vorige eeuw begon het hoofd van
de openbare lagere school in Limmen en
tuinbouwonderwijzer Pieter Boschman
met het verzamelen van waardevolle cul
tivars. In Limmen, dat toen al een aantal
eeuwen een belangrijk dorp van bollen-
kwekers was, werd de enthousiaste verza
melwoede van Boschman op prijs gesteld.
Hij stond bekend om zijn vak- en soor
tenkennis en veel kwekers en exporteurs
werkten mee aan de uitbreiding van zijn
verzameling. In de beginperiode werden
de cultivars in de tuin van de school van
Boschman geplant. En zo groeide de col
lectie groeide gestaag uit.
Jaarlijks organiseerde hij met de Afdeling
Limmen van de Koninklijke Algemeene
Vereniging voor Bloembollencultuur
wedstrijden in soortenkennis van vooral
tulpen. De deelnemers streden om de
hoogste score in het juist benoemen van
de tweehonderd geplante tulpensoorten
van destijds.
Boschman maakte kennis met
dr. W.E. Mol, die in Amsterdam een verza
meling van oude hyacintencultivars bezat
maar in de hoofdstad geen goede kweek-
faciliteiten had. Uiteindelijk werd de tul
pen- en hyacintencollectie van Bosch
man en Mol geplant op een perceel van
de Limmense kwekerij van Nicolaas
Blokker, een jeugdvriend van Boschman.
Dankzij bewaard gebleven documentatie
over het bestrijden van ziektes, vliegen en
virussen en wetenschappelijk onderzoek
kunnen we tot op de dag van vandaag in
Limmen bijzondere en historische soor
ten tulpen, narcissen, hyacinten en ande
re bloeiende bollen bewonderen.
Door Dick Bunskoeke
Door Patricia Böschen
In 1923 werd 'De Hollandsche Molen',
vereniging tot behoud van molens in
Nederand, opgericht. In die tijd verdwenen
molens bij bosjes en het besef dat daaraan
iets moest worden gedaan, sprak velen aan.
Vanaf het begin heeft de vereniging
gewerkt aan een uitgebreide documentatie
om haar doelstellingen te ondersteunen.
Hierbij waren ir. A. ten Bruggencate en zijn
neef A. Bicker Caarten, leden van het eerste
uur, de belangrijkste initiatiefnemers.
De monumentale rondstenen stellingmolen De Valk in
Leiden,gebouwd in 1743 (foto PatrickTimmermans).
De boer op
Speciale stichting
De vrijwilligers van de Stichting Molendocumentatie in
actie (foto vereniging'De Hollandsche Molen').
Eigen verenigingsgebouw
Schat aan informatie
Meer info:
Vereniging 'De Hollandsche Molen' en
Stichting Molendocumentatie
Bezoekadres:
Zeeburgerdijk 139, 1095 AA Amsterdam
Telefoon: (020) 623 87 03
E-mail: smd@molens.nl
Dick Bunskoeke is provinciaal archiefinspecteur in
Drenthe, Friesland en Groningen en tevens bestuurslid
van de Stichting Molendocumentatie. Daarnaast is hij
columnist van het Archievenblad.
In het Noord-Hollandse Limmen, niet ver van
Castricum, ligt een bijzondere tuin: de
Hortus Bulborum. Daar bloeien ieder voor
jaar tussen 6 april en 16 mei voorjaarsbloei-
ers, die vaak zeldzaam zijn geworden. Naar
de bollen!
Een van de vele historische tulpensoorten die in Limmen
te bewonderen zijn:de Due vanTolYellow (foto auteur).
Bollenarchief
Verzamelwoede
Bloeiende bollen
Meer info:
www.hortus-bulborum.nl
Patricia Böschen is hoofd front office bij het
Stadsarchief Breda en redacteur van het
Archievenblad.
archievenblad
mei 2007
archievenblad
mei 2007
