Eerste subsidies archieventraject Metamorfoze toegekend
VAN FRIES PLANETARIUM TOT KERKELIJKE KUNST
Via het Nationaal Programma voor
het Behoud van het Papieren Erfgoed
Metamorfoze subsidieert het Ministerie
van OC&W de conservering van waarde
volle en bijzondere archieven (zie ook
www.metamorfoze.nl). Voorwaarden om
daarvoor in aanmerking te komen zijn
dat er sprake is van autonoom verval
(zoals verzuring, inktvraat of kopervraat)
en dat het moet gaan om een archief van
nationaal belang. Dat wil zeggen dat de
inhoud van een archief belangrijke infor
matie bevat over bepaalde gebeurtenis
sen, verschijnselen of ontwikkelingen in
Nederland of over de relaties tussen
Nederland en andere delen van de
wereld. Ook regionale en lokale archie
ven kunnen van nationaal belang zijn.
Zowel overheids- als particuliere archie
ven komen voor 70% subsidie in aan
merking. De gesubsidieerde kosten
betreffen zowel microverfilming/digitali
sering als behandeling van de originelen
(ontzuring, inktvraatbehandeling). Ook
de kosten voor het filmklaar maken van
het archief, zonodig herverpakken en de
arbeidsuren voorbewerking worden ver
goed. De instelling dient wel een actief
beleid op het gebied van behoud en
beheer te voeren. Zie voor achtergronden
en selectiecriteria ook de bijdrage in het
Archievenblad van maart 2006 (en voor
een geactualiseerde Engelse versie zie het
vaktijdschrift voor conservering Papier-
Restaurierung van december 2006).
Om ervaring op te doen voor het
opzetten en uitvoeren van het archieven-
traject zijn in 2005 vier pilots aangewe
zen. Daarbij is zoveel mogelijk rekening
gehouden met diversiteit in aard en soort
archieven, periode, beherende instelling,
materiaal en schade. De vier pilots
waren: Stads- en Streekarchief Zutphen:
Hanze Zutphen (1206-1578); Zeeuws
Archief: archief Admiraliteit van Zeeland
(1586-1599); Nationaal Archief: archief
KNVB (1889-1965); NIOD: archief Kamp
Westerbork (1942-1945). De pilots leer
den dat het goed kunnen verfilmen en
het behandelen van originelen veel voor-
■filter
bereiding kost. Niets is immers zo divers
als archiefmateriaal en het toekennen
van de juiste metadata bij de verfilming
is bepalend voor de context van archief
stukken. Gebleken is dat voor een goede
voorbereiding en uitvoering van een pro
ject naast inhoudelijke deskundigheid
ook expertise op het terrein van de mate
riële zorg noodzakelijk is. Behalve archi
varissen spelen restauratoren een grote
rol. Een goede voorbereiding levert niet
alleen tijdwinst tijdens de uitvoering op.
Het resultaat is een goed geconserveerd
archief dat bovendien voor een breed
publiek toegankelijk is.
Het startschot voor het vervolg van
het archieventraject werd gegeven tij
dens de archievenbijeenkomst in de
Koninklijke Bibliotheek op 20 april 2006,
die door zo'n 125 deelnemers werd
bezocht. In de tweede helft van het jaar
werden acht projectvoorstellen geformu
leerd, verspreid over Nederland, van
Friesland tot Limburg en Zeeland, en van
de middeleeuwen tot de twintigste eeuw.
Hierbij waren ook aanvragen van buiten
het openbaar archiefwezen, zoals een
kasteel, een universiteitsbibliotheek, een
museum en een tweetal categoriale
instellingen. Het gaat per slot van reke
ning om archieven, ongeacht waar ze lig
gen (mits van nationaal belang en er
sprake is van autonoom verval) zolang er
wordt voldaan aan goede bewaaromstan
digheden, de beherende instelling een
actief conserveringsbeleid kent en het
archief openbaar toegankelijk is.
Door de Beoordelingscommissie Meta
morfoze, bestaande uit vertegenwoordi
gers uit de bibliotheek- en archiefwereld
en uit het historisch-wetenschappelijk
veld, werden in de vergadering van 15
december 2006 de volgende acht project
aanvragen in het archieventraject goed
gekeurd:
Het archief van Huis Bergh bij
's-Heerenberg in de Achterhoek is een
van de oudste en grootste huisarchieven
in Nederland en omvat tal van gegevens
over zijn bewoners en het beheer van de
goederen en bezittingen. Daarnaast zijn
er stukken van persoonlijke aard die
betrekking hebben op de hoofdbewoners
en hun (familie)relaties en hun politieke
bedrijf op het nationale en internationa
le vlak, zoals de Hohenzollern's en de
Van Nassau's. Vier vrijwel complete
series, deels aangetast door inktvraat en
kopervraat, worden geconserveerd, die te
samen een samenhangend beeld geven
van de kasteelhuishouding en het
bestuur van het graafschap Bergh van de
late middeleeuwen tot begin negentien
de eeuw: correspondentie (1419-1599),
rekeningen met bijlagen (1453-1616),
minuutboeken (1574-1823) en handgete-
kende atlassen en kaarten (zeventiende
negentiende eeuw). De omvang van het
geselecteerde deel is circa 6 meter.
Het archief van de uitgeweken
Antwerpse koopman-diplomaat Daniël
van der Meulen (1554-1600) is een koop
mansarchief dat terug gaat tot het laatste
kwart van de zestiende eeuw. Koopmans
archieven uit die tijd zijn zeldzaam. Het
archief bevat tevens stukken van de fami
lie van zijn vrouw, Hesther de la Faille
(circa 1558-1643), dochter van een even
zeer vooraanstaande Antwerpse koop
man. Het door inktvraat aangetaste
archief bestaat voornamelijk uit corres
pondentie en financiële administratie en
wordt voor tal van onderzoeken
gebruikt. Vanwege de veie contacten met
andere handelshuizen in Europa kunnen
aan de hand van het archief niet alleen
economisch-historische onderwerpen
(zoals internationale handel en econo
misch klimaat) worden bestudeerd, maar
levert het ook bouwstenen voor mentali
teitsgeschiedenis en omgevingsgeschie
denis. In het circa 6 meter grote archief
bevinden zich ook ongeveer 750 zoge
noemde nieuwstijdingen (geschreven
nieuwsberichten)
De serie marktrechtboeken van
Weert vormt een onderdeel van het oud-
rechterlijk archief en omvat de agenda's
en verslagen van de zittingen van de
schepenbank van Weert in het kader van
de marktrechtspraak. De door inktvraat
aangetaste verslagen vormen een belang
rijke bron voor sociaal-economische, cul
turele en juridische geschiedenis van dat
deel van de Nederlanden dat in de tijd
van de Republiek steeds Spaans-Oosten
rijks is gebleven. Het is een vrijwel com
plete serie vanaf 1501 tot aan de
afschaffing van deze voor de Noordelijke
Nederlanden bijzondere vorm van recht
spraak in 1704 (omvang circa 4,5 meter).
Weert is de enige plaats in Nederland
waar zij bewaard is gebleven. Vanwege de
rol in het begin van de Opstand van de
graaf van Hoorne (heer van Weert die in
1568 te Brussel werd onthoofd) waren
(protestantse) kooplieden genoodzaakt
de stad te verlaten en raakte het welva
rende Weert in verval. De verslagen
geven een beeld van het dagelijks leven
van een katholieke streek in de calvinisti
sche Nederlanden.
Het archief van de
Admiraliteit van Zeeland
uit de periode 1586-1599
was als een van de pilots
aangewezen, nu wordt de
periode 1600-1609 (met
een omvang van circa 8
meter) geconserveerd. Het
archief, dat te lijden heeft
van inktvraat, maakt
onderdeel uit van het
archief van de Rekenkamer
van Zeeland. De Zeeuwse
Admiraliteit werd in 1586
ingesteld als een van de vijf
Nederlandse colleges belast
met bestuur en rechtspraak
in zeezaken. In de periode
van de oprichting tot het Twaalfjarig
Bestand in 1609 vervulde het Zeeuwse
college een rol die de gewestelijke belan
gen ver oversteeg. Zeeland stond aan de
basis van de Nederlandse Opstand en het
gewest kende zijn grootste bloei eind zes
tiende en begin zeventiende eeuw. Zowel
in kwantitatief als in kwalitatief opzicht
is het bronnenmateriaal uniek voor
Nederland. Niet alleen alle rekeningen,
maar ook alle bijlagen bij de rekeningen
(de zogeheten acquitten, met een schat
aan details) zijn bewaard gebleven.
Daarbij komt dat het archief van de
Zeeuwse Admiraliteit, in tegenstelling tot
die van de andere admiraliteitscolleges,
nooit is overgebracht naar Den Haag,
waarmee het voor de brand in het
Ministerie van Marine in 1844 werd
behoed. De rekeningen en bijlagen
bevatten informatie over onder meer de
uitreding en bewapening van de oorlogs
vloot, bouw en aankoop van oorlogs
schepen, smokkelhandel, verkoop van
buitgoederen en de ondersteuning aan
de pas opgerichte VOC.
De wolkammer en amateur-astro
noom Eise Eisinga (1744-1828) heeft in
de jaren zeventig van de achttiende eeuw
een planetarium in zijn huis in Franeker
gebouwd, dat tot op de dag van vandaag
nog werkt. Het is het oudste werkende
planetarium ter wereld. Wetenschappers,
hoogwaardigheidsbekleders en andere
belangstellenden uit de gehele wereld
bezochten het planetarium, ook al in
Eisinga's tijd. Hij schreef boeken (manu
scripten) over wiskunde en sterrenkunde
en ook werking en onderhoud van het
planetarium is door hem uitgebreid op
schrift gesteld. Met zijn planetarium
bracht Eisinga wetenschap onder het
volk, uitgaande van het idee dat kennis
verspreiding leidt tot een verbetering van
mens en samenleving, waarmee hij een
exponent werd van de Nederlandse
Verlichting. Het archief, met inktvraat en
kopervraat, bevat slechts een aantal stuk
ken van persoonlijke aard en over zijn
maatschappelijk leven in Franeker.
Het merendeel betreft zijn wetenschap
pelijk werk en het planetarium. Na con
servering zal het archief van Eise Eisinga
(circa 0,5 meter) door het museum wor
den ondergebracht bij Tresoar.
Lees verder op pagina 27
24
Door Erik van der Doe
Het nationaal conserveringsprogramma
Metamorfoze is in 2005 uitgebreid met een
apart traject voor archieven. Daarmee werd
het programma een samenwerkingverband
tussen de Koninklijke Bibliotheek en het
Nationaal Archief. Na vier pilots werden op
15 december 2006 de eerste subsidies voor
projecten in het archieventraject toegekend.
Pilots 2005
m^xsar
Tekening van het woonhuis van koopman Daniël van der
Meulen aan het Rapenburg te Leiden (coll. RA Leiden).
Ronde 2006
Huis Bergh: oud-archief Huis Bergh
(1419-1823)
RA Leiden: archief Daniël van der Meulen
(1550-1648)
Procesregister van zeezaken van de Admiraliteit van
Zeeland (coll. Zeeuws Archief/foto Eline de Graaf).
GA Weert: Marktrechtboeken Weert
(1501-1704)
Zeeuws Archief: archief Admiraliteit van
Zeeland (1600-1609)
Het planetarium op het plafond van de werkkamer van
Eise Eisinga te Franeker (foto Planetarium Eise Eisinga).
Planetarium Eise Eisinga: archief Eise
Eisinga (1759-1835)
archievenblad
februari 2007
februari 2007
archievenb ad
