Metamorfoze subsidieer conservering
van archieven vai nationaal belang
JkgèïÊëÊk
archieven en collecties
archieven en collecties
in 1997 ging Metamorfoze van start
als nationaal programma voor de conser
vering van bibliotheekmateriaal, gecoör
dineerd door de Koninklijke Bibliotheek.
Het was bedoeld voor massaconservering
van door verzuring bedreigd papier in
bibliotheekcollecties. Sindsdien zijn boe
ken, kranten en tijdschriften en literaire,
cultuurhistorische en internationaal waar
devolle collecties geconserveerd, gemicro
filmd en in een aantal gevallen ook gedigi
taliseerd (Metamorfoze fase 1 en 2).
Metamorfoze gaat bij conservering niet
alleen uit van het behandelen van de ori
ginelen, ook van het overzetten op een
andere drager. De naam verwijst naar de
roman Metamorfoze (met een z) van Louis
Couperus, die bij de start van het pro
gramma precies honderd jaar daarvoor
was verschenen. Dit autobiografisch
getinte werk gaat over de overgang van
een dichter naar een schrijver.
Archiefdiensten kenden in de jaren negen
tig het Deltaplan voor het Cultuurbehoud
voor de financiering van conserverings
maatregelen (luchtzuivering, micro
verfilming, verpakking). Sinds 2005 is er
weer geld voor behoud van archieven. In
de derde fase van Metamorfoze (2005-
2008) is er daarvoor een apart traject bijge
komen, al zijn er eerder particuliere archie
ven in het bibliotheektraject geconser
veerd. Het verschil tussen particulier
archief en overheidsarchief is niet meer
relevant; dat geldt nu wel voor het onder
scheid archief - collectie. Archieven maken
evenzeer deel uit van het papieren erfgoed
en vervullen een belangrijke functie voor
de analyse van de geschiedenis van
Nederland. Archiefbescheiden vormen de
neerslag van het handelen van personen
en organisaties en ontlenen hun cultuur
historische betekenis vooral aan de inhoud
of aan het belang van de archiefvormer.
Metamorfoze is nu een samenwerkings
verband tussen Koninklijke Bibliotheek
en Nationaal Archief (zie ook www.meta-
morfoze.nl). Het bureau is gevestigd in de
Koninklijke Bibliotheek. Driemaal per jaar
verschijnt een gratis nieuwsbrief. Het pro
gramma wordt gefinancierd uit het bud
get van Onderzoek en Wetenschapsbeleid
en uit de Cultuurnota van het Ministerie
van OCW. Het onderzoek in het kader van
Metamorfoze wordt ingevuld samen met
het Instituut Collectie Nederland.
Autonoom verval
Voor het toekennen van subsidie
door Metamorfoze voor conservering van
(delen van) archieven moet in ieder geval
aan twee voorwaarden worden voldaan.
Ten eerste moet er sprake zijn van
autonoom verval. Ten tweede dient het
archief van nationaal belang te zijn.
Uit een in 2002 in opdracht van het
Ministerie van OCW door het Nationaal
Archief uitgevoerde quick scan van de
materiële staat van de archieven in
Nederlandse openbare archiefbewaarplaat
sen, is gebleken dat bij ongeveer 10 pro
cent conserverende handelingen nodig
zijn. Voor een deel betekent dit verpakking
in zuurvrije omslagen en dozen. Ongeveer
6 procent van de circa 600 strekkende kilo
meter kampt met verzuring en inktvraat.
Bepalend voor subsidiëring door Meta
morfoze bij conservering is of er sprake is
van autonoom verval, dat wil zeggen ver
val van binnenuit dat ondanks goede
geklimatiseerde berging niet gestopt
8.
O. CH
-
wordt. Omdat dit verval, veroorzaakt door
onder andere verzuring, inktvraat en
kopervraat, voorkomt in archiefstukken
van uiteenlopende ouderdom is de tot nu
toe voor het veelal gedrukte bibliotheek
materiaal gehanteerde tijdsbeperking tot
de jaren 1840-1950 losgelaten.
Het verzuurde papier uit vooral die perio
de verbruint, wordt bros en valt uiteinde
lijk uit elkaar. Halverwege de negentiende
eeuw zorgde mechanisering van het druk
proces voor een tekort aan lompen. Voor
de papiervervaardiging ging men hout-
pulp gebruiken die lignine bevat. Met de
chemische processen die bij de papierfa
bricage werden toegepast, werd de levens
duur van het papier aanmerkelijk verkort.
Typisch voor archieven is dat zij ook te
maken hebben met verval door inktvraat
en kopervraat, omdat schrijfinkt een
andere samenstelling kent dan drukinkt.
Vanaf de Middeleeuwen tot in de twintig
ste eeuw werden documenten geschreven
met ijzergallusinkt. Deze zure inkt met
een overmaat aan ijzerbestanddelen vreet
zich langzaam door het papier heen. Door
een chemische reactie in de inkt en oxida
tie breken de papiervezels steeds verder af
en ontstaat er een diepe verkleuring. De
geschreven letters vallen letterlijk uit het
papier en er komen gaten in de documen
ten waar de inkt heeft gezeten.
Voor het inkleuren van landkaarten werd
vroeger kopergroen gebruikt. Deze pig
menten, verkregen uit mineralen op basis
van kopercarbonaat, tasten op den duur
het papier zodanig aan dat er een zichtba
re doorslag naar de achterkant plaats
vindt. Er ontstaan verkleuringen rondom
en op de plaatsen waar het kopergroen is
aangebracht. Vanwege de kleur wordt
kopervraat ook wel groenvraat genoemd.
Net als bij inktvraat worden de cellulose-
ketens afgebroken en verzwakt het papier
op deze plaatsen en ontstaan er gaten.
Inktvraat kan worden bestreden met een
waterige behandeling waarbij de ijzerio
nen als het ware worden ingekapseld (cal-
cium-fytaat-behandeling). In het Europese
onderzoek in het kader van het InkCor-
project is een tweede, niet-waterige, me
thode nader uitgewerkt, gericht op de
bescherming van het papier tegen de inkt
vraat.
Op dit moment is op verzoek van Meta
morfoze een werkgroep bezig een beslis
singsmodel te maken wanneer documen
ten met inktvraat te behandelen (in welke
fase) en op welke wijze. In hoeverre som
mige vormen van foxing, waarbij bruine
spikkels in het papier verschijnen, ook tot
autonoom verval gerekend kunnen wor
den, is nog onduidelijk.
Ter voorbereiding op het traject
archieven heeft de algemene rijksarchiva
ris in 2004 een begeleidingscommissie in
het leven geroepen om selectiecriteria te
omschrijven en het begrip 'nationaal
belang' invulling te geven. De commissie
heeft daarvoor overleg gevoerd met het
archiefveld en met historici.
Uitgangspunt is dat archieven van natio
naal belang, waarbij tevens sprake is van
autonoom verval, in aanmerking komen
voor subsidie door Metamorfoze. In het
eindrapport wordt dat als volgt omschre
ven: een archief is van nationaal belang
wanneer het belangrijk is voor het
reconstrueren van historische gebeurte
nissen, verschijnselen of ontwikkelingen
die van nationale betekenis zijn. De
inhoud van het archief bevat dan belang
rijke informatie over bepaalde gebeurte
nissen, verschijnselen of ontwikkelingen
in Nederland of over de relaties tussen
Nederland en andere delen van de wereld.
Het gaat daarbij niet alleen om archieven
van archiefvormers die op nationaal
niveau hebben gefunctioneerd, ook lokale
en regionale archieven kunnen vanwege
hun inhoud van nationaal belang zijn.
Daarnaast werd een aantal nevencriteria
geformuleerd die een handvat vormen om
het belang van archieven ten opzichte
van elkaar te kunnen wegen:
absolute uniciteit (er zijn geen andere
vergelijkbare archieven);
relatieve uniciteit (een grotere informatie-
waarde, volledigheid of tijdsperiode dan
vergelijkbare archieven);
maatschappelijk belang (blijkend uit bij
voorbeeld bijzondere belangstelling,
raadpleegfrequentie of bronverwijzin
gen);
intrinsieke waarde (de waarde is gelegen
in de ontstaanscontext of overleverings
geschiedenis).
Voor een zo gelijkmatig mogelijke verde
ling van de subsidies heeft de commissie
vier thema's geformuleerd om te voorko
men dat sommige aspecten onevenredig
veel aandacht krijgen en andere worden
verwaarloosd. Deze thema's zijn:
de fysieke identiteit van Nederland (bij
voorbeeld ontginning, drooglegging,
watersnood, winning van delfstoffen,
urbanisatie, aanleg van spoor- en
wegennet);
de staatkundige identiteit (bijvoorbeeld
staatsvorming en politieke ontwikkelin
gen, gewestelijke soevereiniteit, vreem
de bezetting);
de sociale en culturele identiteit (bijvoor
beeld kunstenaars en geleerden, religi
euze stromingen, recreatie, verzuiling,
emancipatie van groepen);
de economische identiteit (bijvoorbeeld gil
denwezen, handelsnatie, grootgrondbe
zit, industrialisatie, internationals).
Ten slotte is als voorwaarde gesteld dat de
deelnemende instellingen dienen te
beschikken over beheer- en behoudsplan-
nen voor hun archieven om de effectivi
teit van het programma en van de beste
ding van de beschikbaar gestelde gelden
zo veel mogelijk te vergroten. De archief
bewaarplaats moet voldoen aan de op
grond van de Archiefwet gestelde eisen.
Zowel overheids- als particuliere
archieven komen voor subsidie in aan
merking. Ook (delen van) regionale en
lokale archieven kunnen van nationaal
belang zijn als zij een typerend aspect van
de Nederlandse geschiedenis weerspiege
len, zoals bepaalde takken van industrie,
handel of scheepvaart, ontginning en
inpoldering, sociale, culturele en politieke
gebeurtenissen of verschijnselen, bepaal
de personen, families of bevolkingsgroe
pen, verenigingen, raden of comités. Een
beoordelingscommissie, afkomstig uit de
bibliotheek- en archiefwereld en verschil
lende historisch-wetenschappelijke gebie
den, beslist uiteindelijk over de project
aanvragen.
Het gaat bij Metamorfoze in het archie-
ventraject om archieven (of bij grotere
archieven om aaneengesloten onderdelen
of series daaruit), niet om samengestelde
collecties. Het begrip archief wordt
gebruikt in de klassieke zin, namelijk het
geheel van bescheiden die zijn opgemaakt
of ontvangen door een persoon of instel
ling. Topografische atlassen en fotocollec
ties komen daardoor niet in aanmerking,
beeld- en kaartmateriaal dat onderdeel
uitmaakt van een archief wel, mits van
papier (of perkament). Audiovisueel of
digitaal materiaal en fotonegatieven val
len hierbuiten.
Metamorfoze subsidieert 70 procent van
de totale kosten, 30 procent is voor reke
ning van de beherende instelling. De
gesubsidieerde kosten betreffen zowel
materiële als personele posten. Het pro
gramma is niet bedoeld voor inventarisa
tie of restauratie van archieven. Wel subsi
diabel zijn alle maatregelen die nodig zijn
voor de voorbewerking (nader herorde
nen, eerstelijns conservering) en de nabe
werking (controle, registratie, terugplaat
sen). Ook gefinancierd worden de kosten
van het overzetten op een andere drager
(microverfilming, digitalisering) en de
behandeling van de originelen (ontzu
ring, inktvraatbehandeling). Verpakking
in zuurvrije omslagen en dozen wordt
eveneens vergoed.
Het feitelijk uitvoeren van een algemene
schade-inventarisatie en het maken van
een collectiebehoudsplan wordt niet
gesubsidieerd. Het uitvoeren van een spe
cifieke schade-inventarisatie voor het aan-
12
13
Door Erik van der Doe*
Sinds 2005 is er bij Metamorfoze, het natio
naal programma voor het behoud van het
papieren erfgoed, een apart traject voor
archieven bijgekomen. In het huidige vierja-
renprogramma (2005-2008) wordt conserve
ring van archieven die van nationaal belang
zijn, gesubsidieerd door het Ministerie van
OCW.
KD
De door Jan Toorop ontworpen omslag van de eerste uit
gave in 1897 van Louis Couperus' roman Metamorfoze.
Inktvraat.
stó/i (iA.////, U7i;<dt
n/n
Groenvraat.
Nationaal belang
70 procent subsidie
archievenblad
maart 2006
maart 2006
archievenblad
