b*
digitalisering
digitalisering
-
'"79c," -*1»-
14
15
Door Jeanine Tieleman*
KIT zet kaartencollectie op internet
Sinds 13 december van het vorige jaar is de
historische kaartencollectie van de biblio
theek van het Koninklijk Instituut voor de
Tropen (KIT) via internet te raadplegen.
Daarmee is een van de grootste collecties
koloniale kaarten gedigitaliseerd en ontslo
ten. De software waarmee de kaarten kun
nen worden bekeken, heeft een aantal unie
ke functionaliteiten die interessante moge
lijkheden voor de toekomst bieden.
Het Koninklijk Instituut voor de
Tropen is een onafhankelijk kennis- en
expertisecentrum voor internationale en
interculturele samenwerking in (subtro
pische landen. Tot 1950 heette het KIT
'Koloniaal Instituut' en had tot doel ken
nis te verzamelen en te verspreiden over
koloniën in het algemeen en die van
Nederland in het bijzonder. In 1950, na de
onafhankelijkheid van Indonesië, werd de
naam veranderd in Koninklijk Instituut
voor de Tropen en werd het werkterrein
uitgebreid naar alle (sub)tropische landen.
De kaartencollectie van het KIT
De bibliotheek van het KIT heeft een
grote collectie zeekaarten, topografische
overzichtskaarten, stadsplattegronden,
thematische kaarten en nationale atlassen
van (sub)tropische landen. In totaal telt
deze collectie circa 27.000 kaarten en
I.000 atlassen. Er wordt naar gestreefd om
voor elk land van alle genoemde kaart-
soorten de meest representatieve exempla
ren in de collectie te hebben.
De basis voor de collectie is gelegd in de
tweede helft van de negentiende eeuw.
Kaarten die ouder zijn dan 1950 worden
gerekend tot de historische collectie, kaar
ten van recenter datum tot de actuele col
lectie.
De historische collectie bestaat uit circa
II.500 kaarten uit de voormalige
Nederlandse koloniën: Nederlands-Indië,
Suriname en de Nederlandse Antillen.
Ongeveer 80 procent daarvan is afkomstig
uit het voormalige Nederlands-Indië. De
collectie is voor het merendeel door schen
kingen tot stand gekomen. Als belangrijk
ste schenker moet het hoofdbureau van de
Topografische Dienst te Weltevreden
(Batavia) worden aangemerkt. Zo weet
deze in 1927 met één schenking van 2.600
kaartbladen de totale collectie van het
instituut meteen te verdubbelen tot 5.250
bladen. In 1947 volgt nog een grote schen
king: in opdracht van de toenmalige gou
verneur-generaal H.J. van Mook worden
1.543 nieuwe of herziene topografische
kaarten en dertien mappen met Terrain
Studies geschonken. De Terrain Studies zijn
tussen 1942 en 1945 door de geallieerde
strijdkrachten gemaakt en bevatten zeer
gedetailleerde beschrijvingen en kaarten.
De laatste grote schenking van de dienst
dateert uit 1949 en bestond uit al het
kaartmateriaal dat van mei 1940 tot aan de
Japanse bezetting is gemaakt.
De collectie bevat vele bijzondere kaarten
en atlassen, waaronder een van de eerste
overzichtskaarten in manuscript van de
Nederlands-Indische Archipel zoals wij die
nu kennen. Deze kaart is in 1872 gemaakt
door Gijsbert Franco Baron von Derfelden
van Hinderstein (1783-1875) en G.A.
Tindal.
Een andere manuscriptkaart is een over
zichtskaart van Suriname door J.F.A.
Cateau van Rosevelt. Deze kaart bestaat uit
maar liefst 27 bladen. Aanvankelijk waren
de 140 minutenplannen waarop de kaart is
gebaseerd, ook in het bezit van de kaarten
zaal, maar in 1983 zijn die aan het toen
malige Algemeen Rijksarchief overgedra
gen.
Beide collecties worden veelvuldig
geraadpleegd, waarbij voor de historische
collectie geldt dat dit zeker niet alleen
plaatsvindt in het kader van familie- of
rootsonderzoek. Zo kwamen de histori
sche kaarten van Aceh nog recentelijk
van pas toen Artsen Zonder Grenzen daar
na de tsunami een hulpproject startte. De
historische kaarten staan namelijk
bekend om hun nauwkeurigheid en dus
werden kopieën hiervan geprefereerd
boven kopieën van recentere exemplaren.
Ook doen de historische kaarten regel
matig dienst bij nationale en internatio
nale arbitrage inzake grensgeschillen en
bij voorbereidingen van militaire vredes
operaties. Dezelfde kaarten van Aceh
werden kort geleden eveneens geraad
pleegd door een Indonesische delegatie
die zich, na het sluiten van het vredesbe-
stand in augustus vorig jaar, bezighoudt
met de grensbepaling.
Globaal kan worden gesteld dat de col
lectie door drie doelgroepen wordt
gebruikt: wetenschappers, studenten en
algemeen publiek.
Aanleiding tot digitalisering
In 2000 ontving het KIT van het
Ministerie van Buitenlandse Zaken een
eenmalige extra subsidie voor het inlo
pen van achterstanden op het gebied van
behoud en beheer van museale en docu
mentaire erfgoedcollecties. Drie miljoen
euro was bestemd voor de historische
collecties van de bibliotheek, bestaande
uit boeken, tijdschriften, kranten en
kaarten. De werkzaamheden werden uit
gevoerd binnen het zogenaamde Erfgoed
Extra Project. Een van de activiteiten van
het project was verbetering van de
bewaaromstandigheden van de histori
sche collecties. Er werd een klimaatkamer
gebouwd waar licht, temperatuur en
luchtvochtigheid met de modernste
technieken gecontroleerd worden. In
2002 vond de feestelijke opening plaats
en kon worden begonnen met het over
brengen van de collecties.
De historische kaartencollectie zou na de
verhuizing naar de klimaatkamer niet
meer toegankelijk zijn voor het publiek.
Om de kaarten toch te kunnen raadple
gen, moest er een alternatief worden
gevonden. Uiteindelijk is digitalisering als
beste optie uit de bus gekomen. Weliswaar
is digitalisering nog niet formeel erkend
als conserveringsmethode, het is wel
mogelijk om van een digitaal bestand een
print te maken die een getrouwe kopie
vormt van het origineel. En door de col
lectie digitaal beschikbaar te stellen, kan
de originele collectie met rust worden
gelaten, zodat het natuurlijk verval van
papier aanzienlijk wordt vertraagd.
Het kaartenproject heeft in totaal twee
jaar geduurd. De meeste tijd is in beslag
genomen door de conserveringsbehande
ling van de originele collectie en de con
trole en verwerking van de digitale bestan
den. Voordat de kaarten konden worden
gedigitaliseerd, moesten deze geconser
veerd worden. Daarbij werden ze droog
gereinigd, werden schadelijke etiketten en
eventuele eerdere reparaties verwijderd en
werden onder bepaalde voorwaarden klei
ne reparaties uitgevoerd. Dit gebeurde bij
een extern papierconserveringsatelier. Na
deze behandeling konden de kaarten bij
een ander bedrijf worden gedigitaliseerd.
Het merendeel van de kaarten is op 300
dpi gescand. Alleen bij hele grote forma
ten moest daarvan worden afgeweken.
Die zijn in meerdere delen op 200 dpi
gescand.
Voor de presentatie van de digitale kaar
ten is software op maat gemaakt omdat
bestaande software niet aan de eisen van
het KIT voldeed.
Unieke functionaliteiten
De software waarmee de digitale
kaarten worden getoond (viewer), heeft
een aantal unieke functionaliteiten.
1. Het is mogelijk om te switchen tussen bibli
otheekcatalogus en vieweren vice versa.
De kaartencollectie was al ruim voor de
aanvang van het digitaliseringsproject in
de bibliotheekcatalogus beschreven. Eén
van de eisen van het KIT was dan ook dat
de digitale kaart vanuit die catalogus
moest kunnen worden opgeroepen.
Het omgekeerde is ook mogelijk: wan
neer de bezoeker via de catalogus in de
viewer is beland en van daaruit de collec
tie verder doorzoekt (zie ook punt 3), kan
met één muisklik op het icoontje van de
kaartenbak bij een gevonden kaart de bij
behorende beschrijving uit de biblio
theekcatalogus worden opgevraagd.
vi'-J
1 B 3 l.jgoa .-J7
De titelbeschrijving vanuit de bibliotheekcatalogus. Door
op de digitale kaartafbeelding te klikken, wordt de viewer-
geopend en kan de kaart in detail worden bekeken.
- r
iiBiüJ
3 O*»"*
"S> Ov.,-4,^
■n&tv,-:ai 3_flöw«
8S
3>
jL'""-"''-'
zi
i
Irittr**.
N»» 1 inr
te
le«.< uilic..
s-JC 1: 1
De kaart in de viewer.Van hieruit kan met één muisklik
op het kaartenbakje rechts in de marge (naast het vraag
teken) de titelbeschrijving in de catalogus weer worden
opgevraagd.
Van hieruit is het ook mogelijk om de collectie verder op
geografische locatie te doorzoeken. Daartoe moet in de
rechtermarge het vergrootglas worden aangeklikt, naast
het handje.Vervolgens verschijnt onderstaand zoek
scherm waar de gezochte locatie kan worden aangegeven
en eventueel een land kan worden geselecteerd.
Het zoekscherm van de viewer.
2. Navigeren door bladen van seriekaarten
Een seriekaart is een kaart van een
bepaald gebied die uit meerdere bladen
bestaat: het eiland Java is dan niet op
één, maar bijvoorbeeld op vier bladen
afgebeeld. De positionering van de
afzonderlijke bladen ten opzichte van
elkaar is aangegeven op een zogenaamde
indexkaart. Gedigitaliseerde seriekaarten
werden tot nu toe als afzonderlijke bla
den altijd onder elkaar getoond, waar
door hun positie ten opzichte van elkaar
niet duidelijk is. Bij een serie van vier bla
den is daar nog wel uit te komen, maar
bij een serie van vierhonderd bladen niet
meer.
In de viewer van het KIT is dit probleem
opgelost: zowel de indexkaart als de
afzonderlijke kaartbladen zijn gedigitali
seerd en vanuit beide kan worden gena
vigeerd naar de aangrenzende bladen. Op
de indexkaart is dat mogelijk door het
naastgelegen vakje aan te klikken en op
het kaartblad moeten daarvoor de pijltjes
aan de rand van het scherm worden aan
geklikt. De pijltjes verschijnen alleen als
er ook werkelijk een ander blad naast ligt.
Tijdens het navigeren op het kaartblad
kan bovendien op de indexkaart worden
bijgehouden waar men zich precies
bevindt. Vooral bij grote series is dit heel
handig.
De grote kaart toont een deel van een seriekaart. Links
en onderaan staan pijltjes waarmee naar andere kaartbla
den genavigeerd kan worden. Rechts en bovenaan zijn
geen aangrenzende bladen en dus ook geen pijltjes.
Het overzichtskaartje van de seriekaart is op deze afbeel
ding gefixeerd (kan worden uitgezet). Het geopende
kaartblad is met een blauw hokje op de seriekaart aange
geven. De seriekaart kan ook worden vergroot.
Tr -1 3 <- Qxfxf* "f Owd
■fi
- gmienr*
«JE? A <-
Vergrote seriekaart. Het geopende kaartblad is met een
blauw hokje aangegeven.
3. Twee zoekmogelijkheden: op formele
beschrijving en op geografische locatie.
Via de bibliotheekcatalogus kan de col
lectie op beschrijvingsniveau (titel,
auteur, trefwoord) worden doorzocht.
Maar een beschrijving zal altijd een grote
eenheid bestrijken: grote plaatsen zoals
Batavia, Semarang of Paramaribo, of
eilanden zoals Java. Op de meeste kaar
ten staan natuurlijk veel meer locaties
die nooit in een formele beschrijving zijn
te vinden. Een aantal van deze (ongeveer
127.500) zijn op coördinatenniveau in
een database ingevoerd. Deze database is
gekoppeld aan de viewer en zal in de
komende jaren worden uitgebreid.
Vanuit de viewer kan de collectie nu op
deze locaties worden doorzocht.
Wanneer via de bibliotheekcatalogus
eenmaal een digitale kaart is opgeroepen,
is men in de viewer beland. Als in de
archievenblad
februari 2006
februari 2006
archievenblad
