Verschueren
Heythuysen
e c e n s i e s
ignalementen
ORGELBOUW
hofleverancier
30
literatuur
'Staat van Oorlog'.
Wapenbedrijf en militaire
hervorming in de Republiek
der Verenigde Nederlanden,
1585-1621
Oorlogskind
Dvd en werkboekje voor het
basisonderwijs
Stam- en wapenboeken, adel
en aanzienlijke families
31
Door Harry Strijkers*
Het Archievenblad besteedt in dit regerings
jubileumjaar van koningin Beatrix aandacht
aan enkele koninklijke ondernemingen en
hofleveranciers en hun archieven. Het predi
kaat 'hofleverancier' staat onder meer voor
bewezen kwaliteit, soliditeit en continuïteit
van de onderneming. Het symboliseert als
het ware het respect, de waardering en het
vertrouwen van de vorstin tegenover de
begunstigde en hoeft niet te betekenen dat
er daadwerkelijk aan het hof is geleverd.
Sinds 1991 mag Orgelbouw Verschueren uit
het Limburgse Heythuysen zich hofleveran
cier noemen. De toekenning van het predi
kaat 'Bij Koninklijke Beschikking
Hofleverancier' vormde destijds een bekro
ning van het honderdjarig bestaan.
De geschiedenis van Orgelbouw
Verschueren begint met de grondlegger
Leon Verschueren, die op 5 mei 1891 in
zijn woonplaats Heythuysen een werk
plaats oprichtte voor orgelonderdelen.
Hij volgde opleidingen in de meubelma
kerij en in de orgelbouw. Zo was hij van
De voorkant van het doorVerschueren gerestaureerde
orgel in het oude Salviuskerkje van Limbricht. Foto: Harry
Strijkers.
1886 tot 1890 in de leer bij de vooraan
staande orgelmakersfirma Maarschalker-
weerd in Utrecht, met name in de pijpen-
makerij. Al spoedig maakte hij zelf een
eigen orgel. Dit opus, een mechanisch
eenklaviersorgel gebouwd in 1896 voor
de hervormde noodkerk te Schagen, is
echter niet meer te horen.
Mede door de invloed van de Zuid-Duitse
orgelmaker Max Bittner, die van 1904 tot
1955 bij Verschueren werkzaam was,
werd de Zuid-Nederlandse orgelcultuur
verrijkt met Duitse laatromantische prin
cipes. Een voorbeeld hiervan is het goed
bewaarde Verschueren-orgel uit 1929 in
de St.-Petruskerk van Gulpen.
Zonen
Vanaf de jaren twintig van de vorige
eeuw kwamen achtereenvolgens de vier
zonen van Leon Verschueren in het
bedrijf werken. Zij stonden tot 1977 aan
het roer van de orgelmakerij. Emile
Verschueren (1909-1985) werd de leider
van het in 1937 opgerichte filiaal in het
Belgische Tongeren. Dit filiaal werd in
1951 zelfstandig en heeft bestaan tot
1998. Ton Verschueren nam vanaf 1946
de boekhouding en de overzee-export
onder zijn hoede. Frans Verschueren
(1914-1986) voltooide zijn opleiding bij
de firma Kuhn A.G. in het Zwitserse
Mannedorf. Hij bestierde naderhand de
pijpenmakerij en de intonatieafdeling.
Tot aan zijn overlijden werkte hij actief
mee aan het onderzoek van historisch
pijpwerk, het vervaardigen en het restau
reren van pijpen, het uitbreiden van het
tongwerk-arsenaal en de voorintonatie.
Zoon Leon Verschueren kreeg naderhand
de algemene leiding.
In de loop der tijd werden diverse
bedrijfsvergrotingen gerealiseerd, onder
meer in 1926, 1935, 1947 en later in de
jaren vijftig en zestig van de twintigste
eeuw. Nieuw personeel werd aangetrok
ken, vooral uit Duitsland en Limburg.
Maar ook de uit een Oostenrijkse orgel
makersfamilie afkomstige Helmut Brau-
ner en de in het Parijse huis Cavaillé-
Coll-Convers opgeleide intonateur Henri
Grados. Deze laatste werkte ieder jaar,
van 1948 tot 1969, een aantal maanden
in Heythuysen aan het voorintoneren
van tongwerken en het opleiden van
jonge intonateurs.
Vernieuwing
Vanaf 1948 werden rugwerken
gebouwd en uit 1953 dateert het eerste
orgel met een mechanische traktuur. Het
aantal mechanische orgels neemt in de
loop der jaren sterk toe, de elektro-pneu-
matiek verdwijnt geleidelijk. Wat het
uiterlijk betreft zien we in de periode
1945-1960 enerzijds een voortborduren
op de open opstellingen zoals die in de
vooroorlogse jaren gebruikelijk waren,
anderzijds worden er ook instrumenten
in - soms zelfs historische - orgelkasten
gebouwd. Eind jaren zestig komt in
Nederland een hernieuwde oriëntatie op
historische orgelbouwprincipes op gang.
Hierbij geven restauraties ook voor
Verschueren belangrijke impulsen, zoals
de restauraties van het Le Picard-orgel in
de St.-Martinuskerk te Gronsveld (1974)
en van het Robustelly-Smits-orgel in de
St.-Lambertuskerk te Helmond (1976).
Sinds 1986 nemen de orgels van
Verschueren prominente plaatsen in op
de orgellandkaart van onder andere
Nederland, België, Duitsland, Finland,
Italië, Noorwegen, Oostenrijk en Zwe
den.
Derde generatie
Vanaf 1977 wordt de orgelmakerij
geleid door de derde generatie Ver
schueren in de persoon van Léon, zoon
van Frans Verschueren. Onder zijn lei
ding legde het bedrijf zich meer en meer
toe op de historische orgelbouwwijzen.
Aanvankelijk vooral op de Zuid-Neder
landse en Luikse orgelbouw uit de zeven
tiende en achttiende eeuw. Na 1980 ook
op de andere, noordelijker cultuurgebie
den, en op de negentiende-eeuwse orgel
bouw.
Bedrijfsarchief
Meer dan honderd jaar orgelbouw in
Heythuysen heeft vanzelfsprekend ook
de nodige schriftelijke neerslag opgele
verd. Zo is er een oud kasboek vanuit de
begintijd bewaard gebleven. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog is er nogal wat
archiefmateriaal verloren gegaan. Toch is
het archief vanaf het einde van de jaren
dertig van de twintigste eeuw compleet.
Het dynamisch archief is toegankelijk via
werkmappen met opusnummer. Vanzelf
sprekend is de computer hierbij een niet
weg te denken hulpmiddel.
In de loop der tijd zijn enkele gedenkboe
ken over het bedrijf geschreven, waarbij
dankbaar gebruik is gemaakt van het
archief. Bij die gelegenheden werd er wel
enige ordening in gebracht. Wellicht is
overbrenging van dit unieke bedrijfsar
chief naar een gemeente- of rijksarchief
in de toekomst een nog betere optie.
Harry Strijkers is redacteur van het Archievenblad.
archievenblad
juli 2005
Signalementen door Jac. Biemans en Harry Strijkers
Michiel de Jong
Uitgeverij Verloren, Hilversum, 2005
ISBN 90-6550-792-2, 384 blz., 35,00
Bij het begin van de Opstand in de
Republiek der Verenigde Nederlanden wa
ren de wapenhandel en wapennijverheid
nauwelijks ontwikkeld. Tachtig jaar later
was de Republiek 'het wapenarsenaal van de
wereld' geworden en een 'Staat van Oorlog'.
Het is opmerkelijk dat de Nederlandse koop
lieden en ondernemers er in slaagden om
binnen enkele decennia een dergelijke
omvangrijke bedrijfstak op te bouwen. Hoe
was dat mogelijk? Michiel de Jong beschrijft
de opbouw van het wapenbedrijf vanuit het
perspectief van deze ondernemers, van de
import van grondstoffen, via de binnen
landse productie, tot de distributie op bin
nen- en buitenlandse markten. De schrijver
legt in zijn boek de nadruk op het blootleg
gen van de samenhang tussen de economi
sche groei, de militaire hervorming en de
staatshervorming in de Republiek. Die im-
STAAT VAN OORLOG
SS»
mers bepaalden de
speelruimte van die
ondernemers. Het zijn
deze processen die
meer inzicht bieden
in de dynamiek en de
opkomst van de nieu
we Republiek. De lijst
van geraadpleegde ar
chiefbronnen is indrukwekkend. Een over
zicht van de gedrukte bronnen en literatuur
ontbreekt evenmin. Het boek is toegankelijk
via een register op namen van personen,
plaatsen en (oorlogs)schepen. Voor de lief
hebbers en fijnproevers zijn er diverse gra
fieken, schema's en tabellen in dit gedegen
boekwerk opgenomen. (HS)
Anne Frank Stichting en NI0D, Amsterdam, 2005
ISBN 90-72972-97-X, 64 blz., 17,50 (boekje
dvd)
Van maart 2005 tot en met mei 2006
doet de tentoonstelling 'Oorlogskind' alle
provincies van Nederland aan. Deze exposi
tie, waarbij verhalen, foto's en voorwerpen
van twaalf kinderen in oorlogstijd centraal
staan, is opgezet door de Anne Frank
Stichting en het NIOD. Het is een goede zaak
dat het niet alleen terugkijken is, maar dat
ook organisaties als War Child en Unicef bij
het project zijn betrokken, waardoor ook de
huidige oorlogskinderen een plaats in het
geheel krijgen. Door middel van de verhalen
van Ed van Thijn en Armando, maar ook
van minder beroemde personen als een
vroeger lid van de Nationale Jeugdstorm of
een meisje dat in Amsterdam de hongerwin
ter meemaakte en daarnaast van oorlogskin
deren van vandaag-de-dag uit Tsjetsjenië of
Cambodja, wordt de oorlog een aaneenscha
keling van persoonlijke belevenissen. Het
vooral kinderen laten leren van de herinne
ringen van 'kinderen in oorlog' is een van de
doelen van het project. De persoonlijke ver
halen raken bij kinderen een gevoelige
snaar, waardoor ook juist de achtergronden
van de oorlog beter beklijven. Bij de ten
toonstelling is een educatief programma
ontwikkeld. NIOD en Anne Frank Stichting
maakten een speciaal werkboekje en een dvd
voor scholieren. In het werkboekje worden
door middel van zes persoonlijke verhalen
de thema's bur
gerslachtoffers,
collaboratie, hon
ger/dagelijks le
ven, verzet, joden
vervolging en
Nederlands-Indië
aan de orde ge
steld. Een kinder
jury koos de historische foto's voor het
boekje uit en lichtte deze toe. Het boekje
sluit af met twaalf opdrachten. Op de dvd
zijn historische filmbeelden van de Tweede
Wereldoorlog en de verhalen van de twaalf
personen uit de tentoonstelling en de
twee oorlogskinderen van nu bijeenge
bracht. De dvd en het werkboekje zijn te
bestellen door een e-mail te sturen naar
a.van.stel@niod.nl. Meer informatie over
de tentoonstelling vindt u op de website
www.oorlogskind.info. (JB)
A.A. Vorsterman van Oijen en J.B. Rietstap
Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag,
2005
ISBN 90-5802-000-2, 39,00 (incl. verzendkos
ten)
Onlangs is het derde deel verschenen in
de reeks 'Digitale naslag' van het Centraal
Bureau voor Genealogie. De cd-rom Stam- en
wapenboeken, adel en aanzienlijke families
bevat in gedigitaliseerde vorm de twee stan
daardwerken: J.B. Rietstap, Wapenboek van
den Nederlandschen adel (Groningen 1883-
1887) en A.A. Vorsterman van Oyen, Stam
en wapenboek van aanzienlijke Nederlandsche
familiën (Groningen 1885-1890). Beide
heren waren belangrijke figuren in de
geschiedenis van de genealogie en heraldiek.
De twee wapenboeken zijn in opzet en uit
voering vergelijkbaar. Ze zijn uitgebracht in
folioformaat en fraai uitgegeven in rode ban
den met goudopdruk. De werken bevatten
de genealogieën van Nederlandse adellijke
en aanzienlijke families en de wapens van
deze families in een mooie kleurendruk.
Beide werken golden in de daaropvolgende
decennia als standaardwerk en waren uit
gangspunt voor vele genealogische mono
grafieën die over vooraanstaande Neder
landse families het licht zagen.
De originele uitgaven zijn inmiddels kost
baar goed. Ze zijn schaars en vaak incom
pleet doordat de wapens in de loop der tijd
veelal verloren
zijn gegaan. In
samenwerking
met Arik BV
heeft het Cen
traal Bureau voor
Genealogie deze
vaak geraad
pleegde werken
nu gescand en op
cd-rom uitgebracht. De gescande pagina's
van de wapenboeken zijn opgeslagen als
PDF's en kunnen worden bekeken door mid
del van het meegeleverde Adobe Reader met
zoekmodule. De pagina's, ook die met de
fraaie wapentekeningen in kleur, kunnen
worden afgedrukt. Een aanwinst voor 'gene
alogisch' Nederland. (HS)
Stam- cn wapenboeken
adel en aanzienlijke families
juli 2005
archievenblad
