Het archief van de
IN HET INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOIIALE GESCHIEDENIS
de praktijk
de praktijk
In 1918, kort na de Oktoberrevolutie
in Rusland, veranderde de SDP (Sociaal-
Democratische Partij), een afsplitsing
van de SDAP, haar naam in Communis
tische Partij in Nederland (CPN). Tot
1935 werd de partij ook wel CPH
(Communistische Partij Holland) ge
noemd, daarna werd de officiële naam
Communistische Partij van Nederland.
De CPN had in 1936 5700 leden.2 Bij de
kamerverkiezingen een jaar later behaal
de de partij 3,4 procent.3 Vanwege de rol
die de CPN speelde in het verzet tijdens
de Tweede Wereldoorlog maakte de CPN
aan het einde van de oorlog een enorme
groei door. In 1946 behaalde de partij
10,6 procent van de stemmen, ze telde
53.000 leden en 300.000 mensen hadden
een abonnement op haar dagblad De
Waarheid. Na de machtsovername door
de communisten in Tsjecho-Slowakije en
andere Oost-Europese landen daalde het
aantal stemmen bij de verkiezingen.
Door de Koude Oorlog en interne twisten
liep het ledental terug tot 11.000. In de
jaren zeventig groeide de partij weer
enigszins door de aanwas van studenten
en de actieve rol van de CPN in de vre
desbeweging. In 1977 werd voormalig
partijleider De Groot na een couppoging
gedwongen terug te treden. Daarna volg
de een ingrijpende vernieuwing van de
partij. Sommigen vonden deze te ver
gaan, anderen niet ver genoeg, waardoor
de aanhang van de partij weer daalde. Bij
de verkiezingen van 1986 werd voor het
eerst geen enkele zetel behaald in het
parlement. De laatste jaren stonden in
het teken van de vorming van een nieu
we politieke formatie: GroenLinks.
Van de ruim zeventigjarige bestaans-
geschiedenis van de CPN is relatief wei
nig bewaard gebleven. Communisten
waren op de eerste plaats activisten.
Bovendien werd de partij tegengewerkt
en bespioneerd door de veiligheidsdien
sten. Individuele leden waren gebaat bij
bescherming, er was altijd het risico
dat je je baan kwijt raakte. Er werd
dus erg weinig vastgelegd in de CPN.
Ledenlijsten zijn bijvoorbeeld in het
archief niet te vinden. Archiefstukken
ouder dan 1945 zijn er niet veel meer
omdat alles aan het begin van de oorlog
is opgeruimd. Dankzij de band met de
internationale communistische bewe
ging is er van die eerste periode nog wel
materiaal bewaard gebleven in Moskouse
archieven.
De CPN is vanaf de oprichting in
1919 tot aan de opheffing in 1943 lid
geweest van de op Moskou georiënteerde
internationale organisatie van commu
nistische partijen, de Komintern. Dit was
een enorm grote organisatie met tal van
afdelingen en landensecretariaten. Er
werd veel vergaderd en veel gecorrespon
deerd met de ledenpartijen. De leiding
stuurde resoluties en richtlijnen rond, de
leden leverden rapportages over de stand
van zaken in het eigen land. Dit alles
leidde tot uitdijende archieven die ook
na de oorlog behouden zijn gebleven en
inmiddels bewaard worden door het
Russisch Centrum voor de Conservering
en Studie van Documenten voor de
Moderne Geschiedenis (RTsChIDNI) te
Moskou.
De Stichting tot Beheer van de Archieven
van de CPN heeft een deel van het
archiefmateriaal dat betrekking heeft op
de CPH/CPN op microfiche aangewor
ven. Daaronder correspondentie, maar
ook heel veel oorspronkelijk Nederlands
materiaal: propagandamateriaal, notulen
van bestuursvergaderingen, verslagen
van actievergaderingen en materiaal van
organisaties zoals de Communistische
Jeugdbond, de Rode Vakbonds Interna
tionale en de Internationale Rode Hulp.
Vermeldenswaard zijn nog documenten
uit het inlichtingenapparaat van de
Komintern in de Spaanse burgeroorlog
over Nederlandse vrijwilligers en hun
lotgevallen en archiefstukken van de
Indonesische communisten (PKI).
In Moskou is ook een archief bewaard
gebleven van een van de oprichters van
de CPN, David Wijnkoop (1876-1941).
Dit archief, met veel correspondentie uit
de beginjaren van de CPN en voorloper
SDP, is in het IISG op microfilm toegan
kelijk. Hetzelfde geldt voor een archief
van Sebald Rutgers, een Nederlandse
ingenieur en communist die voor de oor
log in de Sovjet-Unie heeft gewerkt.
Uit de Tweede Wereldoorlog is enig
materiaal bewaard gebleven van verzets
groepen, vooral uit het laatste oorlogs
jaar.4 Na de oorlog nam de CPN het ini
tiatief om voor alle in het verzet omgeko
men leden een gedenkboek samen te
stellen. In De Waarheid verscheen een
oproep om materiaal voor dit gedenk
boek op te sturen. Het is nooit tot een
publicatie gekomen, maar het materiaal
is wel bewaard. Er zijn 936 persoonsdos
siers met korte biografieën, meestal van
familieleden, een foto, soms een af
scheidsbrief.5 Dit materiaal is op naam
doorzoekbaar. Het is naast een beperkt
aantal levensbeschrijvingen van kaderle
den en enige correspondentie van leden
met het partijbestuur een van de weinige
aanknopingspunten voor het vinden van
informatie over individuele personen in
het partijarchief.
De kern van het partijarchief, dat
inmiddels meer dan 60 m. beslaat,
bestaat uit naoorlogs materiaal bewaard
op het landelijke partijbureau: verslagen
van congressen en notulen van partijbe
stuursvergaderingen, propagandamateri
aal en materiaal van verschillende afde
lingen en groepen. Zo zijn er 22 dozen,
negen pakken en acht mappen met stuk
ken over acties van de CPN op allerlei
bedrijven tussen 1956 en 1982. Naast dit
centrale partijarchief beheert de stichting
ook het archief van het IPSO (Instituut
voor Politiek en Sociaal Onderzoek),
enkele kleine collecties van de EVC
(Eenheidsvakcentrale), het ANJV (jeugd
beweging), De Waarheid, de Indonesië-commis-
sie, de studentenvereniging Pericles, de archie
ven van districtsbesturen en een aantal per
soonsarchieven.
Van de prominente CPN-leden was Marcus
Bakker (partijbestuurslid van 1946-1984 en
kamerlid van 1956-1982) de eerste die zijn
archief (6 m.) heeft overgedragen aan de
Stichting. De beschrijving is opgenomen in de
inventaris van het partijarchief. Van Henk
Hoekstra (kamerlid en partijvoorzitter), Louis de
Visser (vooroorlogs kamerlid), Teun Twigt
(Rotterdams activist in de binnenscheepvaart)
en enkele anderen zijn persoonsarchieven aan
wezig, beschreven en ook raadpleegbaar via de
website van het IISG.
Jarenlang is de CPN het voornaamste object
van observatie en onderzoek geweest bij de
Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) en haar
voorlopers.6 Het BVD-archief bevat, mogen we
aannemen, een schat aan informatie over de
geschiedenis van deze partij. De stichting heeft
daarom bij de BVD inzage gevraagd in archief
stukken over de CPN. Daarop is een klein aantal
stukken in kopie ontvangen die in het CPN-
archief zijn opgenomen. Het betreft twintig
mappen met voornamelijk algemene rapporta
ges aan de regering uit de periode 1948-1988. De
informatie die daaraan ten grondslag heeft gele
gen is niet vrijgegeven.
Het CPN-archief van de stichting is zeker
niet de enige bron voor de geschiedenis van het
Nederlandse communisme. Het IISG bezit ook
nog vele archieven die organisaties en personen
rechtstreeks hebben geschonken. Zo zijn er
archieven van de jeugdbeweging, het ANJV, en
van de arbeiderszangvereniging Morgenrood.7
Bij de persoonlijke archieven vinden we collec
ties van onder anderen Paul de Groot, Johannes
Knuttel, Willem van Ravesteyn, Ton Regtien,
Jan en Annie Romein en Henk Sneevliet.
Inventarissen van deze archieven zijn toeganke
lijk op de website van het IISG.
Voor de CPN-geschiedenis zijn ook vele openba
re bronnen beschikbaar. Alle eigen uitgaven van
de partij, het dagblad De Waarheid, vele perio
dieken en brochures zijn bij het IISG raadpleeg
baar. Tientallen boeken en honderden artikelen
zijn inmiddels verschenen. Een vrij compleet
overzicht (tot 1997) biedt 'De communistische
erfenis; bibliografie en bronnen betreffende de
CPN' door Margreet Schrevel en Gerrit Voerman,
een uitgave van het IISG en het Documentatie
centrum voor Nederlandse Politieke Partijen
(DNPP).8 Eerder verscheen een soortgelijk over
zicht: 'Van Bron tot Boek'.9
Beeld- en geluidmateriaal - zoals films, vervaar
digd in opdracht van de CPN, videobanden van
televisie-uitzendingen, een fotocollectie en een
groot aantal geluidsdocumenten - is opgenomen
in de collecties van het Nederlands Audiovisueel
Archief (NAA) te Hilversum.10
Voor raadpleging van het CPN-archief is
schriftelijke toestemming nodig van het bestuur
van de Stichting tot Beheer van de Archieven
van de CPN. Een gemotiveerde aanvrage kan
worden gestuurd naar het secretariaat: Van der
Voort van Zijplaan 67, 3571 VV te Utrecht
(e-mail: josvd@wxs.nl). Er is een archiefregle
ment dat bepaalt dat onderzoekers een archief
verklaring ondertekenen alvorens inzage in
stukken te krijgen.11
Onderzoek in het CPN-archief heeft tot nu toe
veel nieuwe informatie opgeleverd over de
geschiedenis van deze veelbesproken partij.12
Historici en geschiedenisstudenten hebben hun
weg naar het archief gevonden. Mensen die op
zoek zijn naar hun familiegeschiedenis moeten
we helaas nogal eens teleurstellen.
Door Jos van Dijk*
In 1991 besloot de Communistische Partij
van Nederland (CPN) zichzelf op te heffen
om samen met enkele andere partijen
GroenLinks te vormen. Het opheffingscon
gres riep de Stichting tot Beheer van de
Archieven van de CPN in het leven. Deze
stichting ontfermde zich over het reeds ten
dele geordende centrale archief, verwierf
diverse archieven van districten, afdelingen
en personen en stelde pogingen in het werk
archiefstukken uit Moskouse archieven naar
Nederland te halen. In 1994 is het gehele
geordende archief in bruikleen overgedra
gen aan het Internationaal Instituut voor
Sociale Geschiedenis (MSG).1 In dit artikel
zal ik een beschrijving geven van de
belangrijkste delen van het CPN-archief.
Maar eerst in het kort iets over de CPN zelf.
Beperkt aantal bronnen
Vooroorlogse stukken uit het archief van de
Communistische Internationale
Een gedenkboek voor gevallen verzetsstrijders
CPN-archief 1945-1991
Archief Marcus Bakker en andere persoonsarchieven
Schiphol, bij het vertrek van Paul de Groot en Henk Hoekstra naar
het twintigste congres van de CPSU, 12 februari 1956. Foto: Hans
Wolf, collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis,
Amsterdam.
BVD-archief
Andere bronnen voor de geschiedenis van de CPN
Raadpleging van het CPN-archief
Jos van Dijk is secretaris van de Stichting tot Beheer van de
Archieven van de CPN.
Noten
Het archief is beschreven door
Margreet Schrevel in de Inventaris
van het archief van de Communis
tische Partij Nederland (CPN) 1940-
1991 waarin opgenomen het archief
van Marcus Bakker 1940-1991, uit
gegeven door de Stichting beheer
ÜSG, Amsterdam 1994. Deze Inven
taris staat ook op de website van
het IISG.
2. loost Wormer, De CPN in cijfers, in:
Van Bron tot Boek; apparaat voor
de geschiedschrijving van het com
munisme in Nederland, IPSO/ISSG
Amsterdam, 1986 (Cahiers over de
geschiedenis van de CPN, nr. 11).
3. G.Verrips, Dwars, duivels en dro
mend; geschiedenis van de CPN
1938-1990, Uitgeverij Balans
Amsterdam, 1995 (Bijlage lil).
4. S. Legêne en M. Schrevel,
De CPN en het communistische
verzet, in: Zesde jaarboek van het
Rijksinstituut voor Oorlogsdocu
mentatie, 1995.
5. Ibid. Zie ook:van Dijk en
M. Ernsting, Emoties in dozen;
fragmenten uit het Gedenkboek
'40-'45, in: Politiek Cultuur (55)
19995 nr- 1 (april).
6. D. Engelen, Geschiedenis van de
Binnenlandse Veiligheidsdienst,
Staatsuitgeverij Den Haag, 1995.
7. Een bron in het IISG voor het
optreden van met name de
Amsterdamse CPN in de jaren '70
en '80 is ook het 'Staatsarchief'
van de kraakbeweging.
8. 'De communistische erfenis' bevat
onder meer de complete inventa
rislijst van de archiefstukken die
op microfiche zijn verkregen uit het
voormalige Kominternarchief.
9. Van Bron tot Boek; apparaat voor
de geschiedschrijving van het com
munisme in Nederland, IPSO/ISSG
Amsterdam, 1986 (Cahiers over de
geschiedenis van de CPN, nr. 11).
In deze uitgave onder meer een
uitgebreide, geannoteerde
Bibliografie, die voortgezet is in
'De communistische erfenis'.
10. Een beschrijving van dit materiaal
is ook te vinden in 'De communis
tische erfenis'.
11. Zie p. 88 van de Inventaris.
12. Enkele publicaties, in volgorde van
de periode die zij behandelen, zijn:
J.W. Stutje, De man die de weg
wees (over Paul de Groot 1899-
1986); G. Voerman, De meridiaan
van Moskou, de CPN en
Communistische internationale
1919-1930W. Pelt, Vrede door
revolutie, de CPN en het Molotov-
Ribbentroppact 1939-1941;
H. Galesloot S. Legêne, Partij in
Verzet (1940-1945); G. Verrips,
Dwars, duivels en dromend, de
geschiedenis van de CPN 1938-1991;
A. Stam, De CPN en zijn buitenland
se kameraden (plm. 1950-
plm.1980).
