Doc <l^> Consult
MAIS
van
LI
WIJ DOEN WAAR
WE GOED IN ZIJN
DocConsult
een krachtig i NSTRum ent van DE REE archiefsystemen
Resultaat van daadkracht, visie en innovatie
Mark van Dijjc
Art Conservation
DE REE O archiefsystemen
de archiefschat
IP, A
mieAlMujtaottflc.mJL? onticmi
L r£. 5
tëftrtmi Möfm «ar m nütits w, tbtlit tufm i<»
h, - 1
wrntv rmtmi «i uta alirtit'ia
I
-A mmU'.'I.)
i Multispectral
met de ARTIST camera
sYt+*~U
*'7fü
Massa-con
Art Conservation BV
Kon. Wiihelmïnahaven 2
3134 KG Vlaardingen
www.artconservation.nl
DOCUMENTAIRE INFORMATIEVOORZIENING
Documentair management en ondersteuning
interim-management
quick-scan
coaching on the job
archiefbewerkingen
in-company trainingen
wegwerken achterstanden
Onze ervaren projectmedewerkers hebben veelal
een opleiding Bestuursambtenaar, SOD I en 11, VVA en
Middelbaar archiefambtenaar. Zij staan garant voor
een klantgerichte en klantvriendelijke dienstverlening.
project- en adviesbureau
Nico Maasstraat 51 Tel. 074 - 2500166
7555 LW Hengelo Fax 074 - 2500144
www.docconsult.nl
E-mail: docconsult@hetnet.nl
flexis
Voor meer informatie of een
vrijblijvende demonstratie
van MAIS-Flexis
kunt u contact met ons opnemen
Lijnbaanstraat 2 9711 RV Groningen
0503112600 ederee@de-ree.nl
MAIS-Flexis is een krachtige applicatie waarmee archieven en andere
collecties, zoals foto-, geluid- en filmarchieven, effectief beschreven en
ontsloten kunnen worden.
Flexibiliteit, een gebruiksvriendelijke interface, exports naar onder
meer Word en internet, dat is de kracht van MAIS-Flexis!
Door onze expertise op het gebied van conversies van bestanden kan
de overgang van uw huidige systeem naar MAIS-Flexis eenvoudig, snel
en adequaat verlopen.
De archiefschat
Als historicus en publicist heb ik jaren
lang onderzoek gedaan in de Heerlense
schepenbankarchieven en oorkonden.
Bij een eerste aanzet voor het 'bronnen
boek Heerlen' viel mijn oog regelmatig
op oude perkamenten fragmenten op de
kaften van vooral zeventiende-eeuwse
registers. Het bevreemdde me wel een
beetje. Wie gebruikt nu perkamenten vel
len van oude handschriften om er nieu
we boekbanden van te maken? De frag
menten die ik tegenkwam waren veelal
in vijftiende-eeuws handschrift, en mis
schien wel ouder. Dat deed mij besluiten
de oudere archieven van voor 1800 in de
Heerlense archiefbewaarplaats maar eens
stuk voor stuk door te nemen, want wat
voor moois schuilt er nog op al die boek
banden?
v It
-> f-«
f'ïhanc- m»ï
Na een dag of twee had ik een lijstje met
tien registers die deels in dergelijke per
kamenten met handschrift waren inge
bonden. De meeste waren door het eeu
wenlange gebruik behoorlijk gehavend.
Sommige teksten waren flets, andere
waren weggesleten. De meeste teksten
leken afkomstig van oude missalen. Eén
daarvan viel mij bijzonder op: een stukje
kerkmuziek op een boekplat dat nog
redelijk gaaf was. Voor deze bijdrage heb
ik het aan de kenner van het gregoriaans
Régis de la Haye laten zien. Hij herkende
het stuk meteen als een mogelijk vijftien-
de-eeuws fragment van de Benedictus-
antifoon van Paasmaandag over de
Emmaüsgangers, 'Brandde ons hart niet
in ons toen Jezus onderweg met ons
sprak?'. In het Latijn: 'Nonne cor nos-
tram ardens erat in nobis de Jesu, dum
loqueretur nobis in via? Alleluia'.
Waar ik me wel in heb verdiept is een
Hebreeuwse tekst die de kaft van een
kerkregister uit 1620 siert, afkomstig uit
het archief van de Sint-Pancratius-
parochie Heerlen. Omdat ik het
Hebreeuws niet machtig ben, is destijds
de hulp ingeroepen van het Joods
Historisch Museum in Amsterdam. Daar
herkende men het fragment.
De tekst moet afkomstig zijn uit een
machzor (gebedenboek) voor Soekkot, het
joodse Loofhuttenfeest, en dateert ver
moedelijk uit de vijftiende eeuw. In een
dergelijk machzor staan de in de loop der
eeuwen overgeleverde liturgische gebe
den, gezangen en gedichten voor een
feest in hun vaste cyclus bijeen. Al deze
stukken hebben een eigen recitatief of
melodie aangenomen. Het was de
belangrijke taak van de voorzanger om
aan dit aspect van de diensten in de
synagoge vorm te geven. Het aloude
Loofhuttenfeest is bij uitstek een vreug
defeest. De uittocht van het joodse volk
uit de slavernij in Egypte wordt herdacht:
'In hutten zult gij wonen, zeven dagen
lang, opdat uw nageslachten zullen
weten dat Ik de kinderen Israels in hut
ten woning heb verschaft, toen Ik hen
uit het land Egypte voerde' (Lev. 23, 42-
43). Een volle week verliet men dan ook
symbolisch de vaste woning om als het
zwervende volk in de woestijn te leven
onder het broze dak van een hut Soekka
'loofhut').
Een intrigrerende vraag is natuurlijk hoe
zo'n Hebreeuws fragment in Heerlen
terecht is gekomen. Uit de archieven is
gebleken dat er zeker in de achttiende
eeuw al een kleine, maar bloeiende jood
se gemeente in Heerlen is geweest. Zo
ondertekenden joodse Heerlenaren
gerechtsstukken in het Hebreeuws en
bakten zij hun matzes en Paasbroden in
de bakhuisjes van hun buren. Maar er
zijn zeker reeds eerder joden in Heerlen
geweest, en wellicht al in de late
Middeleeuwen. Zo is in een Keuls docu
ment uit 1270 sprake van een zekere
Samuel ben Juda uit Herle, waarbij men als
mogelijke identificatie van Herle het hui
dige Heerlen heeft geopperd. En onmo
gelijk is dat zeker niet. Heerlen was in de
dertiende eeuw een versterkte plaats gele
gen bij goede klei- en lössgronden. Niet
alleen de akkerbouw floreerde, maar ook
veeteelt lijkt al vroeg een aanzienlijke rol
september 2004
in het oude Land van Herle te hebben
gespeeld. De banden met het Rijnland
waren sterk: de gravengeslachten Van
Are en Hochstaden waren eertijds ook
heren van Heerlen. Koenraad van
Hochstaden, aartsbisschop van Keulen
en bouwheer van de beroemde Keulse
Dom, kan als de laatste Rijnlandse heer
van Heerlen gelden. En tot in de twintig
ste eeuw bleven Heerlense joden overi-
mi sa ic-tttssfosuic
gvsu •4ttCh,?i^e.u*jvjEi
Üttal Q.wCttJ ur!Aw,a ATJ5
cvw
övfiu c
C *;•-.£ Kc.v.cc.sr.c.5
GvCti V ïtt. 'wtïCifA
ft ■fcfe.-Jiwtó.wAM
OvCU ft
QIM fa favul,: .cq)
«wc e sAftfcKouA j;
..i.i'i.uw,' ma.'
gens traditiegetrouw een rol spelen in de
veehandel en slachterij.
Maar bij deze overpeinzingen moet het
helaas blijven. Het is natuurlijk veel aan
nemelijker dat dergelijke fragmenten al
deel uitmaakten van de registers die de
archiefvormende instanties in Heerlen
elders kant-en-klaar aankochten. Het was
in die tijd gebruikelijk dat papier- en
boekhandelaren in de steden oud perka
ment kochten om dat als boekbindmate-
riaal te hergebruiken. De Heerlense regis
ters zijn waarschijnlijk gekocht in
Maastricht of de Rijksstad Aken. Maar
intrigerend blijft het, zo'n kleine archief
schat.
Mark van Dijk is historicus en publicist en momen
teel werkzaam als docent geschiedenis.
archievenblad
