IHet Humanistisch Archief:
beheerder van natimal cultureel erfgoed
If
UZ
de praktijk
de praktijk
Inmiddels is er inderdaad veel materiaal
gered uit vochtige kelders, tochtige zolders en
vergeten kasten van particulieren, nadat in okto
ber 1996 Het Humanistisch Archief was opge
richt, op initiatief van de in 1989 opgerichte
Universiteit voor Humanistiek (UvH) in samen
werking met De Vrije Gedachte, het Huma
nistisch Verbond en Humanitas. Het Humanis
tisch Archief werd opgezet volgens het model en
de adviezen van vergelijkbare categorale archie
ven als het Katholiek Documentatie Centrum
(KDC) en het Historisch Documentatiecentrum
voor het Nederlands Protestantisme (HDC).
Het Humanistisch Archief stelt zich twee kernta
ken. Ten eerste het verzorgen van de archieven
van organisaties en personen uit de humanisti
sche beweging, en wel als onderdeel van het
nationale cultuurhistorisch erfgoed. Ten tweede
het leveren van een actieve bijdrage aan weten
schappelijk onderzoek naar de geschiedenis van
de brede, ook internationale, humanistische
beweging, ten behoeve van een evenwichtiger
inzicht in de cultuurhistorische en sociale ont
wikkeling in Nederland vanaf 1850.
Het Humanistisch Archief beheert thans
ongeveer 85 archieven met een totale omvang
van bijna 250 strekkende meter. Tot 2010 ver
wachten we nog eens 200 strekkende meter te
acquireren. We ordenen en beschrijven de
archieven en publiceren de inventarissen op
onze website. Qua omvang is de collectie welis
waar beperkt, maar qua structuur is zij tamelijk
complex. De 'genealogie' van de humanistische
beweging in Nederland is ingewikkeld - tal van
organisaties zijn vanuit andere opgericht, er zijn
veel samenwerkingsverbanden, en individuele
humanisten zijn vaak lid van meerdere organi
saties. Vrijwel alle bij ons gedeponeerde archie
ven lopen daardoor - althans voor de gebruiker -
erg door elkaar, en zijn in feite fragmenten van
één samenhangend 'superarchief'.
Om die reden wijkt ons inventarisatiewerk in
één opzicht af van de gangbare aanpak. Terwille
van de vindbaarheid van de gegevens hanteert
het archief de methode van het 'defragmente-
ren': binnenkomende archieven worden
gesplitst naar organisatie, waarna elk van de
archieffragmenten wordt ingevoegd in het
archief van de betreffende organisatie. Uiteraard
doen we dit pas na expliciete toestemming van
de inbewaringgever en geven we bij de stukken
aan uit welk archief ze oorspronkelijk afkomstig
zijn.
J
De documentaire taak van het archief
omvat het omvangrijke project Encyclopedie
van het Humanisme en het documenteren van
humanistische tijdschriften. De 'Encyclopedie' is
al ver gevorderd. Tijdens jaren van voorberei
ding is, op basis van eigen archiefverwerking,
het ruwe materiaal verzameld over ruim 3.000
items (circa 600 pagina's A4). Na aanvullend his
torisch onderzoek, redactie en vormgeving zijn
inmiddels de eerste 100 lemma's in dit digitale
naslagwerk over het humanisme op onze websi
te te raadplegen. In samenwerking met de
Bibliotheek Universiteit voor Humanistiek
(BUvH) ontsluit het archief de belangrijkste
humanistische tijdschriften - circa vijftien titels -
door middel van registers, die via internet
beschikbaar worden gesteld in de Database
Historische Humanistische Tijdschriftartikelen.
Deze telt momenteel meer dan 6.000 artikelen.
De bijzondere functie van het archief voor
de humanistische beweging blijkt vooral uit het
feit dat er al vanaf het ontstaan van het archief
historisch onderzoek wordt verricht, veelal in
opdracht van humanistische organisaties, maar
ook voor externe opdrachtgevers. In toenemen
de mate werken we hierbij samen met onderzoe
kers van Nederlandse universiteiten. Enkele
voorbeelden. In 1997 verscheen een boek over
Jaap van Praag (1911-1981), de voorman uit de
beginjaren van het Nederlandse humanisme; in
1999 publiceerden we de omvangrijke bundel
Anton Constandse. Leven tegen de stroom in; en
in 2002 verzorgde het archief de publicatie
International Humanist and Ethical Union 1952-
2002. Past, present and future. In 2003 is een
onderzoek gestart naar honderdvijftig jaar vrij-
denken in Nederland, in samenwerking met
onderzoekers van de UvH en de universiteiten
van Amsterdam (UvA), Utrecht en Rotterdam.
Begin dit jaar begon in opdracht van het minis
terie van VWS een studie naar de humanist en
architect Benno Premsela (1920-1997), over de
betekenis van de Tweede Wereldoorlog voor zijn
rol in de naoorlogse homobeweging.
Voor kleinere publicaties is in 2000 de reeks
'Humanistisch Erfgoed' gestart, waarin bronnen
overzichten en kleine studies - veelal onbekend
materiaal uit het humanistisch erfgoed - in een
kleine oplage verschijnen, bijvoorbeeld over
Garmt Stuiveling (1907-1985), religieus huma
nisme, of over vrijdenkers in het interbellum.
Op de website stelt het archief veel informatie
beschikbaar voor een breed publiek. De webpa
gina 'Wat is humanisme?' was volgens een
recente telling populairder dan enige andere
humanistische link.
Een belangrijke eerste stap op het gebied
van conservering en digitalisering is het op
microfilm zetten van 100.000 pagina's vrijden
kerspublicaties uit de periode 1855-1950, ver
deeld over 32 tijdschrifttitels en ongeveer 560
brochures, boeken en pamfletten. Dit project
vindt plaats binnen het nationale conserverings
programma Metamorfoze. Voor de fysieke com
pletering van de collectie vrijdenkersmateriaal
werkten we nauw samen met de BUvH, het
Internationaal Instituut voor Sociale
Geschiedenis (IISG) en een aantal universiteits
bibliotheken. De completering en conservering
van het materiaal komt op het juiste moment
voor de beoogde wetenschappelijke publicatie
'150 jaar vrijdenken in Nederland 1856-2006'.
Na omzetting van de microfilms op digitale dra
gers ontstaat zo een unieke researchcollectie.
Hoewel Het Humanistisch Archief op het
gebied van ontsluiting en beheer van materiaal
en het gebruik van faciliteiten zeer nauw samen
werkt met de Bibliotheek Universiteit voor
Humanistiek en ook in hetzelfde pand is gehuis
vest, is het archief toch kwetsbaar. Enerzijds is de
financiering voor een (te) groot deel afhankelijk
van de humanistische beweging, is de perso
neelsformatie op dit moment kwantitatief en
kwalitatief onvoldoende, en is een professioneel
archiefdepot nog niet gerealiseerd; anderzijds
dienen zich meerdere belangrijke opdrachten en
verzoeken voor projecten aan, die hoge eisen
aan ons stellen.
Belangrijk voor de toekomst is dat het
archief uitgroeit tot het informatie- en kennis
centrum van de Humanistische Alliantie, het in
2001 opgerichte netwerk van humanistische
organisaties in Nederland. Tegelijkertijd streven
we naar een adequate subsidieregeling voor de
'levensbeschouwelijke' categorale archieven
(waartoe naast Het Humanistisch Archief ook
bijvoorbeeld het HDC en het KDC behoren),
specifiek voor wat betreft hun archieftaak,
omdat de collecties onderdeel zijn van het
nationaal culturele erfgoed; vergelijkbaar met de
rijksondersteuning van het IISG en IIAV. De
onderzoekstaak van categorale archieven dient
naar mijn mening door de levensbeschouwelijke
achterban zelf gedragen te worden.
Voor meer informatie zie de website van Het
Humanistisch Archief: http://archief.uvh.nl.
16
Door Bert Gasenbeek*
'...het papieren geheugen van de humanistische
stroming in Nederland [wordt] over het geheel
genomen onzorgvuldig, onsystematisch en versnip
perd beheerd. Relevante archiefmaterialen dreigen
te vergaan en te verdwijnen.' Dat was in 1993 de
alarmerende situatie van het humanistisch erfgoed
volgens een rapport dat de aanzet zou geven om
een Humanistisch Archief op te richten.
'Superarchief'
HUM 1ISTISCH
151 hshbI
Dageraad
HUMANISTISCH VERBOND
De humanistische stamboom. In de loop der tijd is een ingewikkeld
vlechtwerk van humanistische organisaties ontstaan.
Encyclopedie van het Humanisme
Humanistisch Erfgoed
100.000 pagina's op microfilm en digitaal
Kwetsbare organisatie
Toekomstplannen
Bert Gasenbeek is mede-oprichter en directeur/onderzoeker
van Het Humanistisch Archief.
/\_ft fl f\n. Aa s\ aa
Vignet van weekblad De Vrijdenker 1928).
archievenblad
juni 2004
juni 2004
archievenblad
