HERBERG VOOR ONTWERPERSARCHIEVEN
de praktijk
NAGO:
Door Karin van der Heiden*
De Stichting Nederlands Archief Grafisch
Ontwerpers (NAGO) is uitgegroeid tot een
veilige 'herberg' voor waardevolle ontwer
persarchieven. Het NAGO werd in 1992
opgericht met als doel om het werk van
belangrijke Nederlandse ontwerpers, zonder
winstbejag, te behouden, te inventariseren
en digitaal toegankelijk te maken.
Ontwerpersarchieven zijn interes
sant omdat ze inzicht geven in de
geschiedenis en de ontwikkeling van de
visuele communicatie. Ontwerpen is nog
een relatief jong vakgebied en de aan
dacht voor dit erfgoed was tot voor kort
beperkt. Vormgeving neemt echter een
steeds grotere plaats in in het culturele,
economische en maatschappelijke leven.
Het documenteren daarvan en de studie
ernaar worden onmogelijk ais deze
archieven verdwijnen. In bepaalde geval
len zijn de eindproducten, de uitgevoer
de ontwerpen, opgenomen in museale
collecties. Maar juist de geschreven docu
mentatie eromheen verschaft ons inzicht
in het ontwerpproces, de relatie met
opdrachtgevers en de economische en
maatschappelijke positie van ontwerpers.
Ontwerpersarchieven zijn ook bijzonder
vanwege de complexe samenstelling.
Naast geschreven documenten, de
archiefbescheiden, bevatten ze uitgevoer
de producten (de objecten), maar ook
Affiche Van Houten melkchocolade, Gerard Wernars
1954.
m
ontwerpen, drukproeven, prototypes en
modellen en fotografisch en audiovisueel
materiaal.
Werkwijze NAGO
Het NAGO heeft een vrij unieke
wijze van verwerving, ontsluiting en
onderbrenging van de archieven van gra
fisch ontwerpers. Dankzij de goede rela
tie met de Beroepsvereniging Neder
landse Ontwerpers (BNO) wordt een
groot deel van de in Nederland actief
zijnde ontwerpers bereikt. Daarnaast
wordt via mond-tot-mondreclame en
een nieuwsbrief de aandacht gevestigd
op het doel van de stichting.
Nadat een ontwerper of diens erfgena
men bereid zijn om, via een schenking of
bruikleen, het NAGO ervoor te laten zor
gen dat het behoud, het beheer en de
ontsluiting in verantwoorde handen
komen, wordt er een inschatting ge
maakt van de tijdsduur en de daarmee
gepaard gaande kosten aan in te huren
registratoren en verpakkingsmaterialen.
Ieder archief wordt op projectbasis ont
sloten. Het NAGO klopt vervolgens aan
bij fondsen, bedrijven en subsidiever-
strekkende overheden om de opgestelde
projectbegroting dekkend te maken.
Omdat het NAGO geen eigen archief
ruimte beheert, worden de verworven en
ontsloten archieven ondergebracht in
een openbare erfgoedbeherende instel
ling waar ze voor het publiek raadpleeg
baar zijn.
Digitale ontsluiting
De grondleggers van het NAGO heb
ben er bij de oprichting van de stichting
bewust voor gekozen om de fysieke
onderbrenging van de ontwerpersarchie
ven te verspreiden over instellingen die
er een cultureel-historische waarde aan
hechten. Er is in Nederland voldoende
goed uitgeruste depot- en archiefruimte
beschikbaar. In plaats daarvan werd ener
gie gestoken in de ontwikkeling van de
NAGO-database, een digitaal registratie
systeem voor de beschrijving van grafi
sche objecten waarbij elke beschrijving is
voorzien van een afbeelding.
De eerste NAGO-database was geënt op
bestaande museale registratiemethoden,
gericht op het beschrijven van objecten.
Inmiddels is veel ervaring opgedaan met
de complexiteit van ontwerpersarchie
ven en bleek de database niet toereikend
om de veelheid van soorten materialen
in relatie tot elkaar te beschrijven. Naar
aanleiding van de verwerving van het
archief van ontwerpbureau Total Design
rees de noodzaak voor het ontwikkelen
van een nieuw registratiesysteem. Dit
systeem is gebaseerd op het principe dat
het NAGO bij het ontsluiten van ontwer
persarchieven archiefbeschrijvingen en
objectbeschrijvingen combineert. Hier
voor wordt gebruik gemaakt van twee
bestaande beschrijvingstradities uit de
archief- en museumwereld. Door van elk
object de relatie met relevante documen
ten vast te leggen wordt het object van
een context voorzien. Het NAGO maakt
met deze - unieke - toepassing het toe
gankelijk maken van complexe ontwer
persarchieven mogelijk.
Een bijkomend voordeel is dat van het
systeem een basisvariant kan worden
afgeleid waarmee ontwerpers de beschrij
ving van hun eigen archief zelf ter hand
kunnen nemen.
Pioniers
Sinds de oprichting ligt de eerste pri
oriteit voor verwerving bij de generatie
ontwerpers die halverwege de vorige
eeuw werd opgeleid. Van deze 'pioniers
van het grafisch ontwerpen' zijn de
archieven verworven van: Dick Elffers
(Rotterdam 1910 - 1990 Amsterdam),
Otto Treumann (Fürth 1918 - 2001
Weesp), Jan Bons (Rotterdam 1918),
Karei Suyling (Eindhoven 1926), Gerard
Wernars (Amsterdam 1924 - 2002), Ralph
Prins (Amsterdam 1926), Nicolaas
Wijnberg (Amsterdam 1918), Mart
Kempers (Enschede 1924 - 1994
Amsterdam), Jan van Keulen (IJsselstein
1913 - 1994 De Hoef), Pieter Brattinga
(Hilversum 1931), Ben Bos (Amsterdam
1930) en Jolijn van de Wouw (1942 -
2001 Amsterdam).
Met het archief van Hard Werken (1979 -
1994) is enkele jaren geleden voor het
eerst een archief van een ontwerperscol
lectief verworven. Omdat de oprichters
van dit collectief na verloop van tijd
ieder hun eigen weg gingen en de achter
blijvers fuseerden met een ander bureau,
dreigde dit bijzondere archief verloren te
gaan. Dankzij het NAGO is dat niet
gebeurd. Inmiddels is het archief van
Hard Werken ontsloten, digitaal toegan-
20
archievenblad
maart 2004
kelijk gemaakt en
ondergebracht bij
het Gemeentear
chief Rotterdam,
het archief van de
stad waar Hard
Werken zijn thuis
basis had.
Begin 2002 heeft
de stichting Het
Holland Festival
besloten haar ar
chief aan het NAGO te schenken. Het
archief bevat naast talrijke toonaange
vende affiches een schat aan documenta
tie en publiciteitsmateriaal over de activi
teiten in de afgelopen vijftig jaar. Dit
archief heeft inmiddels een plek gevon
den bij het Nederlands Theaterinstituut
te Amsterdam.
Voor elk archief wordt een passende
bestemming gezocht en gevonden: een
openbaar archief, museum of een univer
siteitsbibliotheek. Daar waar het archief
een aanvulling op de bestaande collectie
vormt. Andere ontsloten archieven zijn
in de afgelopen jaren ondergebracht in
de Universiteitsbibliotheek van de UvA,
het Stedelijk Museum Amsterdam en het
Persmuseum.
Projecten
Het grootste en meest ambitieuze pro
ject op dit moment is het Total Design-
project (ruim 300 strekkende meter). In de
eerste fase van het project, die loopt tot
medio 2004, wordt een globale inventari
satie uitgevoerd. In deze oriëntatieperiode
gaan we vaststellen wat wel en wat niet
tot het archief behoort en hoe we de ont
sluiting van het archief en de registratie
van de objecten het beste aan kunnen
pakken. Daarnaast wordt binnen dit pro
ject het nieuwe registratiesysteem ontwik
keld. Dat is niet alleen nodig voor een
archief dat zo groot en omvangrijk is als
dat van Total Design maar biedt ons ook
de gelegenheid om een toegang via het
internet mogelijk te maken. Het is dus
binnen afzienbare tijd mogelijk om infor
matie over de archieven van het NAGO
via onze eigen website op te vragen.
Ook wordt waarschijnlijk dit jaar begon
nen met de inventarisatie van de bijzon
dere archieven van Pieter Brattinga en
Anthon Beeke.
Affiche I8th
Filmfestival Rotterdam,
HardWerken 1989.
Samen met
het Instituut
Collectie Ne
derland (ICN)
wordt het affi
cheproject
uitgevoerd.
Daarin wordt
een gezamen
lijke toegang
tot de ver
schillende
openbare Ne
derlandse afficheverzamelingen via inter
net gerealiseerd.
Structurele subsidie
Ondanks de groeiende aandacht
vanuit de sector en het groeiende be
wustzijn van erfgoedbeherende instellin
gen voor de cultuurhistorische waarde
van het 'erfgoed vormgeving', lijkt een
structurele oplossing voor het behoud en
toegankelijk maken van ontwerpersar
chieven nog niet binnen handbereik. Dit
is mede afhankelijk van de benodigde
financiële middelen. Om het werk te
kunnen voortzetten, heeft het NAGO
voor de komende cultuurnotaperiode
(2005-2008) bij het rijk een exploitatie
subsidie aangevraagd. Dit omdat de
werkwijze met projectsubsidies en de bij
dragen van particulieren, bedrijven en
opdrachtgevers de kosten maar ten dele
kan dekken.
Naast het verwerven en ontsluiten van
belangrijke vormgeversarchieven wordt
er de komende jaren aandacht besteed
aan de digitale presentatie. Het nieuwe
registratiesysteem vormt de basis voor
een website waarin de Nederlandse ont
werpgeschiedenis op een heldere en
Affiche Rietveld, tentoonstelling Stedelijk Museum
Amsterdam,Jan Bons 1959.
informatieve manier kan worden aange
boden. De NAGO-database wordt als
'beeldcatalogus' een geïntegreerd onder
deel van de website.
Symposium Archief in Vorm
Samen met onder andere de Premsela
Stichting, wordt op 24 maart in het
Rijksbureau voor Kunsthistorische
Documentatie (RKD) in Den Haag het
symposium 'Archief in Vorm' gehouden.
Dit symposium is bedoeld voor indivi
duele ontwerpers, bedrijven, museum
medewerkers en archiefinstellingen.
Naast lezingen van Marie-Laure Jousset
(Centre Pompidou, Parijs), dr. Timo de
Rijk (TU Delft) en prof.dr. Esther Cleven
(De Beyerd/UvA) worden door het
Rijksbureau voor Kunsthistorische
Documentatie, het Nederlands
Architectuurinstituut, Centraal Museum
en NAGO workshops gegeven over ver
schillende onderwerpen rond vormge-
vingsarchieven.
De workshop van NAGO omvat een
'Archiefles voor ontwerpers' waarin
praktische vragen van ontwerpers over
hun eigen archief worden besproken.
Hoe kunnen ontwerpers hun archief op
de beste manier inrichten? Wat moeten
ze bewaren, waar kunnen ze dat het
beste wel en niet doen en wat kan
weg? Maar veel belangrijker nog: wat
kunnen ze allemaal met een archief
doen? Met andere woorden: hoe hou
den ze hun eigen archief levend?
Ter afsluiting wordt het tienjarige
bestaan van NAGO gevierd.
Informatie over het symposium is te
vinden op www.archiefinvorm.org.
Informatie over het NAGO is te verkrijgen via
het NAGO-bureau:
Keizersgracht 497-sous
1017 DM Amsterdam
telefoon (020) 626 66 33
fax (020) 626 66 44
e-mail bureau@nago.demon.nl
Karin van der Heiden is coördinator Nederlands
Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO).
maart 2004
archievenblad
21