heraldiek
heraldiek
28
29
Heraldiek bij het Centraal Bureau voor Genealogie
Door Rob van Drie*
Het samenstellen van een familiewapen
voor de Heraldische databank.
Sinds de oprichting in 1946 houdt het Centraal
Bureau voor Genealogie (CBG) zich behalve met
familiegeschiedenis ook met heraldiek bezig. Het
type vragen dat de geïnteresseerde in familiewa
pens aan het CBG stelt is in de loop der jaren gelijk
gebleven. De mogelijkheden om een antwoord te
vinden zijn door uitbreiding van de verzamelingen
en verbetering van de toegangen sterk toegeno
men. Vanaf 1997 wordt gebouwd aan een
Heraldische databank en sinds kort is een
Zegelbank operationeel.
Familiewapens blijven mensen fascineren.
Regelmatig kloppen onderzoekers op zoek naar
heraldische informatie bij het CBG aan. De
meest gestelde vraag is daarbij: 'Heb ik een fami
liewapen?' Is dat er niet, dan is er soms de wens
er een te laten ontwerpen. De vraagsteller wil
daarover dan geadviseerd wor
den. Iedereen is vrij een familie
wapen aan te nemen. Dat is in
ons land een onafgebroken tradi
tie sinds wapens in de
Middeleeuwen in gebruik raak
ten. Wapens zijn dus niet voorbe
houden aan de adel zoals wel
gedacht wordt. Ze werden en
worden ook door andere lagen
van de bevolking gebruikt.
Daarnaast zijn sommigen op
zoek naar de naam die hoort bij
een bepaald wapen. Wapens zijn
op allerlei historische objecten te vinden en niet
altijd is bekend aan welke familie ze toebehoren.
Soms wil een bezoeker achtergrondinformatie
over een bepaald heraldisch verschijnsel. Zijn
vraag kan dan bijvoorbeeld zijn: 'Waar komt de
halve adelaar vandaan die in veel Friese wapens
voorkomt?'
Voor de beantwoording van dergelijke vragen
heeft het CBG een bibliotheek, heraldische col
lecties (wapenboeken, wapenkaarten, zegels) en
toegangen op heraldische bronnen. De traditio
nele peilers voor het onderzoek zijn de collecties
Muschart en Steenkamp/Damstra. Dit zijn fiche
collecties die zijn samengesteld in de eerste helft
van de twintigste eeuw. De verzamelaars die hun
naam aan deze collecties gaven, R.T. Muschart,
J.C.P.W.A. Steenkamp en M.N. Damstra, bezoch
ten op zoek naar wapens archieven, bibliothe
ken en monumenten. Zij noteerden op hun
kaartjes gegevens over het wapen, de wapendra
ger en de bron. Vanwege de kwetsbaarheid, de
kaartjes raken al snel door elkaar bij het gebruik,
zijn de fichecollecties gemicrofilmd en in de stu
diezaal op microfiche ter inzage. Daarmee is een
soort 'wapenregistratie achteraf' ontstaan. Wie
een wapen ging voeren, hoefde dit namelijk ner
gens vast te laten leggen. Om te weten te komen
of iemand een wapen heeft gevoerd ben je als
onderzoeker dus afhankelijk van het gebruik
van het wapen en de neerslag hiervan in bron
nen. Dat maakt deze fichecollecties zo belang
rijk.
Heraldische databank
Hadden Muschart en de zijnen in onze tijd
geleefd, dan zouden zij zeker hun toevlucht
genomen hebben tot de computer. Dat is dan
ook wat het CBG gedaan heeft toen besloten
werd wapenboeken en wapenkaarten toeganke
lijk te maken. In 1997 konden wij mede dankzij
subsidies van het VSB-fonds, het Prins
Bernhardfonds en de Stichting Nederland's
Patriciaat starten met het project Heraldische
databank.
Het beschrijvingsproces van de wapens ziet er
als volgt uit. Het begint met het fotograferen
van het origineel, het wapenboek of de wapen-
kaart. Door deze conserveringsmaatregel hoeven
de vaak kostbare en kwetsbare originelen niet
meer ter inzage gegeven te worden. De foto's
komen voor onderzoek beschikbaar in de studie
zaal. De gebruiker kan daarbij de context zien
waarin het wapen voorkomt dat hij in de data
bank gevonden heeft.
In het project spelen vrijwilligers, begeleid door
projectleider Hans Nagtegaal, een belangrijke
rol. Zij maken als eerste een tekening in kleur
van elk wapen en zij doen dit in het programma
Corell Draw. Daarin is een beeldbank opge
bouwd van de figuren die in een wapen voor
kunnen komen. De meeste wapens kunnen de
vrijwilligers met hulp van die figuren samenstel
len. Ontbreekt een figuur dan wordt deze met de
hand getekend, gescand en aan de figurenbank
toegevoegd. Een tekening die af is wordt als tif-
bestand opgeslagen.
Daarna volgt een heraldische beschrijving van
het wapen, de zogenaamde 'blazoenering', en
wordt informatie toegevoegd over de wapen
voerder en de bron. Dit alles gebeurt in een
invoerscherm dat is gemaakt in Providex, het
programma dat het CBG gebruikt voor alle data
basetoepassingen (zie het kader). In dit scherm
wordt ook de gemaakte tekening van het wapen
opgehaald en geplaatst.
De meeste daarvoor in aanmerking komende
wapenboeken en wapenkaarten van het CBG
zijn inmiddels ingevoerd. Daarnaast is door
medewerking van enkele archiefdiensten
ook een aantal daar berustende wapen
boeken opgenomen in de databank.
De Heraldische databank, die inmiddels
een kleine twintigduizend wapens telt,
kan in de studiezaal of via internet
(www.cbg.nl) geraadpleegd worden. De
gebruiker heeft de gelegenheid te zoeken
op naam, maar ook in de tekst van de
wapenbeschrijving. Op de studiezaal
wordt daarbij de wapentekening ge
toond, op internet niet. Daarmee zouden
wij heraldische beunhazerij te veel in de
kaart spelen. Wie geïnteresseerd is kan
tegen een kleine vergoeding een kleu
renprint kopen van de afbeelding met de
bijbehorende tekst. Deze wordt vanuit de
database gegenereerd als pdf-bestand.
Delen van kennis
Het werken aan de databank heeft
inmiddels veel heraldische kennis opge
leverd. Het beschrijven van wapens is
een precies werkje, waarbij kennis nodig
is van de heraldische terminologie.
Daarbij was het in een database-omge
ving nodig consequent om te gaan met
begrippen en een vaste keuze te maken
uit synoniemen. De kennis die dit alles
opleverde vond zijn weg naar het
Heraldisch vademecum, een naslagwerk
dat vorig jaar door het CBG werd uitgege
ven. Het bevat van A tot Z uitleg over
heraldische begrippen en is daarbij voor
zien van een groot aantal gekleurde
afbeeldingen.
Van de opgedane kennis profiteerde
inmiddels ook een medewerker van het
Gemeentearchief Amersfoort die vorig
jaar stage liep bij het CBG om het
beschrijven van wapens onder de knie te
krijgen. Hij gaat bij zijn archiefdienst aan
de slag met het fotograferen en beschrij
ven van waszegels.
Zegelbank
Inmiddels is gestart met een nieuw
heraldisch project, de 'Zegelbank'. Het
CBG heeft een kleine vijfhonderd losse
waszegels in beheer, waarschijnlijk een
vergelijkbaar aantal hangend aan charters
(vooral in familiearchieven), en daarnaast
zo'n vijftigduizend lakzegels. Voor zowel
de waszegels als de lakzegels geldt dat ze
op dit moment niet goed ontsloten zijn.
Lakzegels.
Bovendien zijn ze nogal kwetsbaar. De
zegels zullen de komende jaren beschre
ven worden in de Zegelbank.
Zij worden eerst digitaal gefotografeerd
en daarna volgt een beschrijving. Deze is
uitgebreider dan voor de Heraldische
databank. Voor zover van toepassing
komt van elk zegel informatie over rand
schrift, kleur, vorm, afmetingen, materi
aal, zegelvoerder, datering, plaats, wapen
beschrijving en bron in de databank. Ook
de digitale foto krijgt hierbij een plaats.
De beschrijving is inclusief foto vrijwel
direct na invoer in de studiezaal en na
enkele weken, na de periodieke update
van de internetbestanden, ook via inter
net te bekijken. Wij vrezen hier minder
misbruik door beunhazen. Op deze
manier komt prachtig studiemateriaal
beschikbaar, niet alleen voor wie zijn
familiewapen zoekt, maar ook voor wie
in de geschiedenis van de heraldiek geïn
teresseerd is.
Onderzocht wordt nu of de Zegelbank
verbreed kan worden door andere instel
lingen erbij te betrekken. Door de invoer
web-based te maken zou elke instelling
die deel wil nemen aan dit samenwer
kingsproject zijn zegelfoto's en beschrij
vingen on line toe kunnen voegen aan
een centrale database. Het bestand is dan
via de website van de deelnemende
instellingen te benaderen. En de gebrui
ker ervan krijgt bij het raadplegen van de
resultaten behalve de foto en beschrijving
ook een duidelijke verwijzing naar de
instelling die het originele zegel beheert.
Waarom Providex?
Het CBG koos in 1992 voor het uit
Canada afkomstige Providex als pro
gramma voor zijn databasetoepas
singen. Dat was aan de vooravond
van de start van de GBA
(Gemeentelijke Basisadministratie
persoonsgegevens), waarbij het CBG
de gegevens van de overleden per
sonen digitaal aangeleverd zou krij
gen. Daarvoor was een programma
nodig dat met lange strings om kan
gaan en snel kan zoeken in grote
hoeveelheden informatie. Verder
was er de wens zelf waar nodig te
kunnen programmeren. En natuurlijk
moest de prijs-prestatieverhouding
aantrekkelijk zijn. De keuze viel op
Providex en inmiddels zijn hierin
ondermeer ook de catalogus, met
alle bestanden die daar aanhangen,
en (onlangs) de administratie onder
gebracht. Het programma ontwikkelt
zich nog steeds en de ondersteu
ning is bijzonder goed. Het is (voor
het CBG tenminste) een pakket dat
dezelfde mogelijkheden biedt als
bijvoorbeeld Oracle.
Rob van Drie is hoofd van de afdelingen collectie en
uitgeverij van het Centraal Bureau voor Genealogie.
archievenblad
februari 2004
februari 2004
archievenblad
