de praktijk
de praktijk
26
Het erfgoed van de Nederlandse psychologie
Door Jacques Dane*
Psychotechnisch laboratorium van Philips (ca. 1930). De
personen op de foto verrichten vaardigheidsproeven.
Philips was het eerste bedrijf in Nederland dat in 1924
overging tot de aanstelling van een eigen psycholoog.
ADNP/Psychology Pictures.© Philips Company Archives.
De Groningse hoogleraar Gerard Heymans
(1857-1930) ontvouwde in 1909 in zijn
rectorale rede het visioen van 'de toekomstige
eeuw der psychologie'.1 Hij kreeg gelijk: de
westerse samenleving is meer en meer een
psychological society geworden - tegenwoor
dig heeft Nederland, samen met de Verenigde
Staten, de hoogste 'psychologendichtheid' ter
wereld. Sinds 1989 bewaakt en beheert het
Archief Documentatiecentrum Nederlandse
Psychologie (ADNP) het veelomvattende psy
chologische erfgoed van Nederlandse bodem.
De letterlijke betekenis van het begrip
'psychologie' is zielkunde: de psychologische
wetenschap bestudeert de werking van de
(menselijke) geest, ook wel 'psyche' of 'ziel'
genoemd. Deze negentiende-eeuwse be
gripsomschrijving is intussen vervangen
door het begrip 'gedrag'. In de definitie van
de psycholoog en methodoloog A.D. de
Groot (1914) wordt onder 'gedrag' verstaan:
'Alle activiteiten van een (menselijk) orga
nisme, die waarneembaar of registreerbaar
zijn of tot waarneembare of registreerbare
toestandswijzigingen leiden Binnen De
Groots definitie vallen uiterlijk waarneem
bare gedragingen als fietsen, spreken, eten,
schrijven en werken. Maar tegelijkertijd
behoren ook innerlijke, niet-waarneembare
gedragingen - zoals dromen, denken en voe
len - tot het onderzoeksterrein. De taak van
de psychologie is een verband te leggen tus
sen de buitenwereld (uiterlijk) en de binnen
wereld (innerlijk) van mensen.2
In navolging van de natuurwetenschappen
werkten de pioniers van de psychologie in
laboratoria met zelf ontwikkelde apparaten,
waarmee geestelijke functies, zoals waarne
men, associëren en het geheugen werden
gemeten. In Nederland was het Heymans,
die vanaf 1892 in zijn Groningse woonhuis
een laboratorium tot zijn beschikking had,
waar hij in de loop van zijn werkzame leven
duizenden proeven afnam. De experimente
le psychologie kreeg al snel een praktische
toepassing in het onderwijs (intelligentie
tests), de psychiatrie (projectietests) en de
industrie (psychotechnische proeven).
Heden ten dage spelen psychologen een
belangrijke rol in wat wel het 'sociaal beheer'
wordt genoemd: binnen vrijwel alle maat
schappelijke domeinen, zowel publiek als
privé, waarin mensen hun leven inrichten,
zijn psychologen werkzaam. De hedendaag
se psychologie is opgedeeld in academische,
toegepaste en populaire psychologie - deze
drie gebieden nemen ieder op zich een van
zelfsprekende plaats in binnen het ingewik
kelde samenspel van sociale, culturele, poli
tieke en economische processen. Kinderen
(leerlingen) worden in de loop van hun
schoolcarrière diverse malen getest. In de
industrie en het bedrijfsleven worden bij
beoogde werknemers technische, sociale en
vakinhoudelijke vaardigheden onderzocht.
Afname Rorschach-test. In
de jaren dertig en veertig
raakten tests in zwang waar
mee de persoonlijkheid
onderzocht werd: de projec
tietests. Het bekendste voor
beeld is de inktvlekken-test
van de Zwitserse psychiater
Hermann Rorschach 1884-
1922), een leerling van
Sigmund Freud en Carl
Gustav Jung. In plaats van
woorden koos Rorschach
voor vlekken als methode
om inzicht te krijgen in de
diepere persoonlijkheids
structuur. De in 1921 gepu
bliceerde test bestond uit
tien platen met symmetri
sche inktvlekken, vijf zwart
wit en vijf in twee of meer kleuren. Deze platen werden één voor één aan de proefpersoon voorgelegd, met de vraag: 'Wat zou dit
kunnen zijn?' Bij de interpretatie van de testresultaten diende volgens Rorschach niet gelet te worden op de inhoud van de ant
woorden, maar wel op wat hij 'vormkenmerken' noemde: de nauwkeurigheid van de antwoorden, het verschil tussen antwoorden
die betrekking hebben op de hele plaat en antwoorden waarin een detail centraal staat, het al of niet letten op kleur en het waarne
men van bewegende, dan wel statische figuren.Aan elk van deze kenmerken kende Rorschach een bepaalde psychologische beteke
nis toe. Zo waren volgens hem introverte mensen geneigd tot het zien van bewegende figuren in de inktvlekken. Extraverte mensen
zouden daarentegen sterker reageren op kleur. Lange tijd was de Rorschach-test een van de meest populaire en veelgebruikte psy-
chologische tests.
ADNP/Psychology Pictures.OArchives of the History of American Psychology.
In de medische, juridische en psychiatrische
wereld worden patiënten, cliënten, verdach
ten en gedetineerden psychologisch onder
zocht. Mensen met psychische nood en
echtparen met huwelijksproblemen kunnen
therapeutische hulp inroepen. Sinds de
jaren vijftig wordt het grote publiek door
mediapsychologen in de populaire dag- en
weekbladpers en op de televisie vertrouwd
gemaakt met psychologische begrippen als
depressie, empathie, intelligentie en ver
dringing. Iedereen doet aan psychologie!3
Historische Materialen Psychologie
In de statuten van de op 25 mei 1989
opgerichte Stichting Historische Materialen
Psychologie (HMP) staat vermeld dat de
stichting ten doel heeft: 1) het bevorderen
van behoud van historisch materiaal met
betrekking tot de Nederlandse psychologie;
2) het wekken van belangstelling voor de
geschiedenis van de Nederlandse psycholo
gie, zowel onder psychologen, als bij een
breed publiek; 3) het bevorderen van histo
risch onderzoek op het gebied van de
Nederlandse psychologie.
Enkele jaren voor de formele oprichting van
de stichting HMP was onder dezelfde naam
een landelijke werkgroep actief. Begin 1989
publiceerde medewerker M.A. Hartevelt
onder de vlag van de werkgroep de Catalo
gus van historische psychologische apparaten in
Nederland. Hartevelts inventarisatie van his
torische psychologische apparatuur, aanwe
zig bij universiteiten, musea, bedrijven en
instellingen, is verre van uitputtend: in don
kere kasten en op stoffige zolders, zo merkte
hij op, ligt nog veel materiaal verborgen.
Hartevelt betreurde het dat in het verleden
wegens plaatsgebrek en desinteresse com
plete collecties met de vuilnisman zijn mee
gegeven. Heel oude apparaten waren door
medewerkers met gevoel voor historie
veiliggesteld, maar de pas verouderde appa
ratuur bevond zich in de gevarenzone.Hoe
is dit mogelijk?
Archief Documentatiecentrum Nederlandse
Psychologie (ADNP)
Evenals hun illustere voorgangers kij
ken hedendaagse psychologen graag voor
uit: in het heden en de toekomst ligt immers
de kracht van het vak. Wetenschappelijke
vooruitgang en praktische toepasbaarheid
van de psychologie liggen niet in het verle
den; daarvoor moet je bij zoiets 'stoffigs en
saais' als de geschiedwetenschap zijn.
Vanuit het gezichtspunt van de historicus
lijkt het alsof psychologen lijden aan wat de
Amerikaanse psycholoog Dan Kiley het Peter
Pan syndrome heeft genoemd: de droom eeu
wig jong te blijven.3
De oprichters van de HMP, psychologen
werkzaam op de universiteit en in het
bedrijfsleven, leden niet aan dit 'jonkheid
syndroom' - in de tweede helft van de jaren
tachtig waren zij zich zeer bewust van de
waarde van het verleden voor de psycholo
gische wetenschap. De stichtingsnaam ech
ter repte alleen van apparaten; de puur
materiële kant van de zaak. De geschiedenis
van de psychologie omvat nog tal van ande
re bronnen. Eind 1994 veranderde de stich
tingsnaam in Archief Documentatiecentrum
Nederlandse Psychologie (ADNP) - een naam
waarin de doelstellingen uit 1989 en - naast
de apparaten - uiteenlopende bronnen
samenkomen.
Historische collecties ADNP
Het ADNP beheert een boekencollectie,
een aantal persoons- en instellingsarchie
ven, beeldmateriaal, een testcollectie en een
documentatiecentrum.
Bibliotheek
In samenwerking met de Bibliotheek Sociale
Wetenschappen (BSW) van de Rijksuniver
siteit Groningen beheert het ADNP een uit
gebreide collectie boeken en tijdschriften op
het gebied van de Nederlandse psychologie
- de Bibliotheek van de Nederlandse Psycho
logie en Pedagogiek (BNPP). De BNPP heeft
als doel het op één plaats bijeenbrengen van
psychologische en pedagogische literatuur
waar Nederlandstalige auteurs bij betrokken
zijn. De BNPP bevat 26 rubrieken, corres
ponderend met de belangrijkste deelgebie
den in de psychologie. Binnen de rubrieken
zijn de titels chronologisch geordend, waar
door de ontwikkeling binnen de verschillen
de deelgebieden inzichtelijk wordt gemaakt.
De BNPP bevat diverse negentiende-eeuwse
titels, zoals P.J. Prinsens Beginselen der ziel
kunde (1833) en Isidoor Vogels' Vraagstukken
der zielkunde. De mensch als zinnelijk wezen
(1898).
Archieven
Het ADNP bezit een omvangrijke collectie
persoons- en instellingsarchieven. Deze col
lectie is raadpleegbaar op de studiezaal van
de Groninger Archieven (GA), waarmee het
ADNP een samenwerkingsverband heeft.
Archieven van bekende hoogleraren psy
chologie, zoals A.D. de Groot en Pieter A.
Vroon (1939-1998), zijn bij het ADNP
ondergebracht. Maar ook de notities van bij
voorbeeld de pedagoog Otto Barendsen
(1879-1923), een leerling van Heymans,
over zijn pupil Jaap Kann bevinden zich bij
het ADNP. In de periode 1914-1918 was
Barendsen privé-onderwijzer van Jaap Kann,
een telg uit een welgesteld joods gezin. Van
de dagelijkse huiswerksessies hield de pedag
oog uitgebreide notities bij, die een beeld
geven van het ingewikkelde 'zielsleven' van
een opgroeiende puber. Barendsen wilde
met behulp van deze aantekeningen een
boek maken over de psychologische ontwik
keling van een middelbareschoolleerling -
dit beoogde boek is door Barendsens vroege
dood nooit verschenen.6
Beeldmateriaal
De collectie beeldmateriaal bestaat uit sta
tisch beeldmateriaal (foto's, dia's, negatie
ven) en bewegend beelmateriaal (films,
videobanden). De collectie is omvangrijk en
uniek in haar soort. De fotocollectie (circa
800 afbeeldingen) is beschreven in een data
bestand en geselecteerd op datum, her
komst, trefwoord en rubriek. De foto's zijn
bovendien fysiek geordend op onderwerp,
met de hoofdrubrieken wetenschappelijk
onderzoek, psychologische tests, geestelijke
gezondheidszorg, personen en gebouwen/
plaatsen. De collectie videobanden en films
(105 items) bevat onder andere opnames
van therapiesessies, voorlichtingsfilms, his
torische fragmenten uit de Nederlandse test-
psychologie en interviews met Nederlandse
psychologen.
Testcollectie
De testcollectie omvat meer dan 1200 in
Nederland gebruikte tests. Naast de zoge
naamde paper-and-pencil tests bestaat de col
lectie uit een groot aantal psychotechnische
proeven en apparaten, projectieproeven en
intelligentietests. Bij de testcollectie behoort
ook een verzameling (inter)nationale testli
teratuur, testprotocollen en -instructies.
Documentatiecentrum
Het door het ADNP beheerde documentatie
centrum bevat gegevens, data en informatie
over de historische en actuele ontwikkelin
gen in de Nederlandse psychologie. De over-
zichtsdocumentatie omvat onder andere
ledenlijsten en adresboeken (vanaf 1947)
van het Nederlands Instituut van
Psychologen (NIP), gegevens over de psy-
chologie-opleiding en de beroepsontwikke
ling, documentatie over personen (met het
accent op levensbeschrijvingen en publica
tie-overzichten) en instellingen op het ter
rein van de Nederlandse psychologie. Het
ADNP heeft een omvangrijke (historische)
knipselcollectie (circa 11.000 stuks).
Sommige onderwerpen zijn thematisch
geordend, zoals een collectie knipsels over
het Psychotechnisch Laboratorium van de
PTT in de jaren dertig en de geruchtmaken
de affaire rond de Leidse hoogleraar crimi
nologie Wouter Buikhuisen over aanleg en
crimineel gedrag bij kinderen in de tweede
helft van de jaren zeventig.7 Het ADNP heeft
ten slotte een omvangrijke collectie geluids
banden, cassette-tapes en mini-discs met
interviews, toespraken, discussies, congres
sen en radioprogramma's. De oral-history
collectie bestaat uit opnamen van inter
views met herinneringen van (vooraan
staande) psychologen. Naar aanleiding van
dit project verscheen Bezielde wetenschap,
een bundel waarin vijf naoorlogse hooglera
ren psychologie hun verhaal vertellen.8
Tot slot
Anno 2004 organiseert het ADNP con
gressen, beheert een website', geeft studies
uit en stimuleert en verricht onderzoek naar
de geschiedenis van de Nederlandse psycho
logie.10 Een congres in november 2003 over
de ontwikkeling van een veelgebruikte niet-
verbale intelligentietest waarvan de eerste
versie in 1943 het licht zag, werd door meer
dan 225 deelnemers bezocht.11 Naast weten
schappers en studenten maken ook journa
listen en televisie- en radiomakers gebruik
van de expertise, de archieven en het docu
mentatiecentrum. Om met de historicus
Johan Huizinga (1872-1945) te spreken: met
het ADNP geeft de psychologie zich reken
schap van haar rijke en veelomvattende ver
leden.
Jacques Dane is historicus en coördinator en onder
zoeker van het Archief Documentatiecentrum Neder
landse Psychologie (ADNP).
Noten
G. Heymans, De toekomstige eeuw der psychologie. Rede
uitgesproken bij de overdracht van het rectoraat der
Rijksuniversiteit te Groningen, den 20slen september 1909
(Groningen 1909).
2. A.D. de Groot, Elementair begrip van de psychologie
(Utrecht 19809 [19721]) 9-15, aldaar 10.
3. Jeroen Jansz Peter van Drunen (red.), A social history of
psychology (Oxford 2004).
4. M.A. Hartevelt, Catalogus van historische psychologische
apparaten in Nederland. Een registratie van historische psy
chologische apparatuur aanwezig bij universiteiten, musea,
bedrijven en instellingen (Groningen 1989). Uitgave
Werkgroep Historische Materialen Psychologie.
5. Dan Kiley, The Peter Pan syndrome. Men who have never
grown up (London 1984).
6. Over het archief Barendsen, 0. /Kann, J. 1914-1918 is een
boek uitgekomen: Mien Doddema-Winsemius, Jeroen J.H.
Dekker 8t Mineke van Essen (bezorgers), De jongen Jaap
Kann. Aantekeningen (1914-1918) van de pedagoog Otto
Barendsen (Baarn 1996).
7. Voor een artikel n.a.v. deze deelcollectie, zie Gerrit
Breeuwsma, 'Die kinderen moet je toch helpen...Een
reconstructie van de kwestie Buikhuisen', in: De
Psycholoog 37 (2002) 170-176.
8. Peter van Drunen en Henk Jan Conradi, Bezielde weten
schap. Een halve eeuw Nederlandse psychologie in vijf por
tretten (Assen 1998). Uitgave onder auspiciën van het
ADNP.
9. www.ppsw.rug.nl/-adnp
10. Zie bijvoorbeeld: Pieter J. Van Strien 8< Jacques Dane
(red.), Driekwart eeuw Psychotechniek in Nederland. De
magie van het testen (Assen 2001). Uitgave onder auspi
ciën van het ADNP.
11. De Snijders-Oomen niet-verbale intelligentietest. Zie hier
over: Peter van Drunen, Tussen traditie en vernieuwing.
Zestig jaar SON-tetst (Amsterdam 2003). Uitgave onder
auspiciën van het ADNP.
februari 2004
archievenb ad
archievenblad
februari 2004
