Polyester Bergingssystemen
van
mm
I S Jansen-Wijsmuller
Beuns B.V.
memorix, dé webdatabase voor beheren en raadplegen
memorix Audio-Visueel
Beluister verhalen uit Brugge via memorix
www.verhalenbankbrugge.be
probeer het zelf: www.pictura-dp.nl memorix
Frits Bogy:
mm
4?
Voldoen aan de Photographic Activity Test (ISO: 14523-1999)
Tl Verenigde Bedrijven
Postbus 166,1530 AD Wormer, Veerdijk 44,1531 MS Wormer,
Telefoon: +31 (0)75 621.10.01, Telefax: +31 (0)75 621.68.11,
E-mailadres: info@jwb-ceka.nl
Groothandel in Boekbinders-, Restauratie- en Conservatiematerialen en Zelfklevende Folies
Jansen - Wijsmuller Beuns B.V. is een zustermaatschappij van CEKA Handelsonderneming B.V.
In 1993 maakten vele Nederlanders zich
zeer ongerust over de teruglopende
belangstelling voor het sinterklaasfeest.
Steeds vaker en heviger drong Santa Claus
zich hier op. Daarom richt
te een aantal Nederlanders
de Stichting Nationaal Sint
Nicolaas Comité op met
als doel ons sinterklaas
feest als nationaal erfgoed
te behouden, te propage
ren en te stimuleren om
cultuur-historische en so
ciale redenen. Omdat men
ook een sinterklaasdeskun-
dige nodig had, klopte
men in 1994 bij mij aan
vanwege mijn verzameling
sinterklaasboeken, die toen
in het Schoolmuseum te
Rotterdam lag uitgestald. Ik wilde graag
meedoen en ging me verdiepen in de ach
tergronden van onze sinterklaashistorie.
Een van mijn archiefschatten is het
kinderboek Sint Nikolaas en zijn knecht van
de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenk
man (1806-1863). Het verscheen circa
1848 bij uitgeverij G. Theod. Bom te
Amsterdam. Het is het eerste échte
Nederlandse sinterklaasboek, want er
wordt in de Nederlandse kinderboeken
daarvóór weliswaar over Sinterklaas
gesproken, maar hij komt er niet in voor.
Alleen op centsprenten (cent saint)
wordt hij afgebeeld, maar steeds zónder
assistent. Nog meer bijzonder is, dat in dit
boekje Sinterklaas voor het eerst mét een
zwarte dienaar verschijnt.
Sint Nikolaas en zijn knecht is ingedeeld in
zestien versjes met evenveel ingekleurde
prentjes, die onder andere gaan over: de
aankomst per stoomboot, intocht te paard,
Sint thuis, op school, bij een snoeper, bij
een arm kind, het vertrek. De begintekst is
later een zeer bekend sinterklaaslied
geworden: Zie, ginds komt de stoomboot.
Sint-Nicolaas en zijn knecht komen daar
mee uit Spanje. Ook dit land van herkomst
lijkt nieuw.
Er wordt uitsluitend geschreven over 'zijn
knecht'; deze draagt dus nog geen naam.
Het is een donkerbruine jongeman met
zwart krullend haar, gekleed
kostuum zonder baret. Hij heeft een zak bij
zich, geen roe. Curieus is dat knecht en
meester elk op een bruin paard op de
daken worden afgebeeld en dat ze met een
luchtballon vertrekken.
De knecht heeft in dit boek
je nog niet echt de dreigen
de en straffende rol van zijn
meester overgenomen. Hij
houdt bijvoorbeeld de zak
open, maar Sinterklaas
stopt de bengels erin! Hij
draagt een mand met zakjes
lekkers, vult een kist met
kinderboeken en draagt de
koffers bij het vertrek.
Nog verrassender is de
tweede uitgave van Sint
Nikolaas en zijn knecht (circa
1850), eveneens bij Bom
verschenen. Deze is namelijk op vier
essentiële punten totaal anders: 1) er zitten
nieuwe, professioneel getekende prenten
in; 2) deze zijn qua onderwerp hetzelfde,
niet qua compositie; 3) de knecht lijkt
helemaal op onze Zwarte Piet, want hij is
zwart en gaat gekleed in jakje met pofmou
wen, korte pofbroek en een baret met veer;
4) Sint, knecht en paard vertrekken nu per
stoomtrein (toen zeer modern) naar
Spanje.
Voor het uiterlijk van deze knecht is
een verklaring snel gevonden. In de zes
tiende eeuw ontstond er in Spanje en later
elders in Europa aan de hoven van vorsten
en hoge adel een mode om jongens te
laten dienen als lijfknecht en tafeldienaar,
pages genaamd. Men recruteerde deze jon
gens onder andere uit de Moorse bevol
king van Spanje of uit Noord-Afrika, voor
al uit Mauritanië, vandaar de aanduiding
Moren. (Komt Sint daarom ineens uit
Spanje?)
Ze werden gekleed in elegante en kleurrij
ke pagekostuums: kleding die we nu nog
steeds vinden bij 'onze' Zwarte Piet. Maar
de meeste Moorse jongens werden ge
dwongen om dienst te nemen. Om het
ontsnappen tegen te gaan werd er een ket
ting van de ene voet naar de andere
geklonken.
Deze pagemode verbreidde zich tot ver in
de negentiende eeuw over Europa, maar
zonder verband met Sint-Nicolaas.
Opmerkelijk in dit verband is het feit dat
bij carnavalsoptochten en andere maskera
des Moren en duivels bijna identiek wer
den uitgebeeld. In West-Duitsland bij
Limburg wordt Zwarte Piet nog steeds
Moortje of de Moor genoemd. De roe en de
zak waren toen al bekend als attributen
van Sinterklaas. Die heeft Schenkman in
de (Duitse) folklore, de kinderprenten en -
boekjes van circa 1800 kunnen vinden.
Blijkbaar mikte uitgever Bom met een
fraai aangeklede Moorse page op (nog)
meer succes met dit boekje. Waarom een
Moorse page koppelen aan een populaire
volksfiguur, ooit bisschop van Myra? Er
zijn diverse antwoorden mogelijk: Er
bestaan prenten en schilderijen waarop
een edelman te paard met een Moorse
page staat afgebeeld. Schenkman kan zich
hebben laten inspireren door zo'n afbeel
ding. Een aantal miterprenten uit vroeger
eeuwen werd vanaf rond 1800 gebruikt als
sinterklaasprent. Dit gebeurde uit zuinig
heid of veiligheid, want er stond lange tijd
een boete op het afbeelden van Sint-
Nicolaas.
Uit ander werk blijkt, dat Schenkman goed
op de hoogte was van het sociale leven van
Amsterdam. Dan kan hij ook allerlei sche
pen met hun bemanningen en reizigers uit
verre landen hebben waargenomen, onder
wie Moorse zeelieden of bedienden.
Sint Nikolaas en zijn knecht moet erg popu
lair geweest zijn, want het is vele malen
herdrukt en nagevolgd. De indeling ervan
heeft lange tijd die van andere sinterklaas
boeken bepaald en misschien ook ons hui
dig sinterklaasfeest, vooral wat betreft aan
komst en intocht.
De Verhalenbank Brugge bevat talrijke geluidsopnames van en met Bruggelingen die boeiende verhalen vertellen over
het leven in de stad. Ze vertellen over hun werk, hun vrije tijd, hun familie, Verschillende reporters trekken op pad om
deze verhalen over en rond Brugge te verzamelen. Als de verhalen opgenomen zijn kunnen de deelnemers zelf de
geluidsbestanden uploaden naar de Memorix beheeromgeving.
Het web based karakter van Memorix en de uitgebreide autorisatiemogelijkheden laten het toe om de invoer en de
beschrijving van de verhalen over een grote groep deelnemers te spreiden. Zo zorgt Memorix ervoor dat ook
vrijwilligers gewoon van bij hen thuis de Verhalenbank kunnen beheren.
zoeken scherm met fragmenten beluisteren
=§SS:.-es„.
beheeromgeving fragmenten uploaden> beschrijven
-ut
3
drj.p n».
«2
De archiefschat
Sint Nikolaas en zijn knecht
Herkomst van kleding en uiterlijk van de zwar
te knecht
De keuze van een Moorse page
Frits Booy verzamelt oude kinderboeken, waarover hij
publiceert en lezingen houdt. Hij is bestuurslid van de
Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité en voorzitter
van de Stichting Geschiedenis Kinder- en jeugdliteratuur.
december 2003
archievenblad
