Taalkundige» diplomatische eh
Nieuwe uitwerkingen voor oorkondenedities
<JPP
HISTORISCHE ASPECTEN
G EZAM ENLIJKC
l
U
burengerucht
burengerucht
•«s
Door Andrea Rapp*
In burengerucht dit keer een bericht over een
onderzoeksproject dat alle collega's die veel
oorkonden in huis hebben wel zal interesse
ren. Aan de Universiteit van Trier kijkt men
niet meer op de klassieke wijze van de oor-
kondenleer naar de perkamenten stukken,
maar met een meervoudige insteek. Daarbij
speelt de digitialisering van de bronnen een
belangrijke rol voor de uiteindelijke interpreta
tie.
Tussen 1990 en 2000 vond binnen het pro
ject 'Westmitteldeutsche und ostfranzösi-
sche Urkunden- und Literatursprachen des
13. und 14. Jahrhunderts (Germanistik)'
onderzoek plaats naar de opkomst en
implementatie van het Duits als de voertaal
voor oorkonden in het westelijk Midden-
Duits taalgebied (zie de afbeelding). Het
onderzoek was onderdeel van het tussen
1987 en 2002 door de Deutschen For-
schungsgemeinschaft (DFG) opgezet bijzon
der historisch onderzoeksprogramma 'Zwi-
schen Maas und Rhein. Beziehungen,
Begegnungen und Konflikte in einem
europaischen Kernraum von der Spatan-
tike bis zum 19. Jahrhundert' (Sonder-
forschungsbereichs SFB 235) bij de univer
siteit van Trier.1 Voor taalwetenschappelij
ke doeleinden werd een bundel samenge
steld van originele oorkonden uit het wes
telijk Midden-Duitse en het Midden-
Frankische taalgebied. Voor de oorkonden
uit de dertiende eeuw werd uitgegaan van
de voorhanden bundel 'Corpus der altdeut-
schen Originalurkunden bis zum 13.
Jahrhundert'.2 De oorkonden uit de veer
tiende eeuw werden verkregen na intensief
onderzoek in archieven en in verspreide
bronnenpublicaties. Deze werden voor dit
doel voor het eerst opgesomd in het
onlangs verschenen 'Trierer Korpus mit-
telfrankischer Urkunden des 14. Jahr
hunderts'. Het zijn zo'n 250 oorkonden die
volgens de regels van de oorkondenleer
volledig zijn getranscribeerd.
Voorwaarde en doel van het onderzoeks
project SFB 235 was om een interdiscipli
naire methode voor onderzoek toe te pas
sen. Voor dit project betekende dit dat het
oorkondenmateriaal zowel voor historici
als voor germanisten toegankelijk gemaakt
moest worden. Door de taalwetenschappe
lijke rangschikking en validatie leverde dit
een uitgebreide diplomatische, paleografi-
sche en historische uitwerking op die voor
de analyse van oorkonden al geruime tijd
een eis is en in het Trierse project vooral
door de directe samenwerking tussen archi
varissen, historici en germanisten mogelijk
werd.3 Van centraal belang voor de valida
tie van de taalkundige vormen is voorts het
toewijzen van de oorkonden aan de schrij
vers ervan. Daardoor kan per auteur een
'schrijversgrammatica' worden vastge
steld.4 Een uitstekende methode hiervoor
is door Nederlandse diplomatici ontwik
keld. Dat met hen vruchtbaar kon worden
samenwerkt, blijkt wel uit hun deelname
aan onze internationale symposia over de
Trierse oorkonden.5
Naar een elektronische uitgave van het 'Trierer
Korpus'
Bij al het werk aan het project is vanaf het
begin vruchtbaar gebruik gemaakt van de
computer. Er werden nieuwe wegen inge
slagen om de computer niet alleen als werk
instrument - om de wetenschappelijke
bronteksten te ververwerken - in te zetten,
maar ook als intermediair voor de presenta
tie van materiaal en onderzoeksresultaten,
zoals tegenwoordig meer en meer vanzelf
sprekend is.6 Zeker voor de uitgave en ont
sluiting van de diversiteit aan verzamelde
teksten zijn de mogelijkheden van de hui
dige nieuwe media een enorme hulp, want
de complexiteit van relaties met de opzich
zelfstaande teksten kan aan de hand van
een ergonomisch uitgewerkt systeem en in
een niet-liniaire multimediale presentatie
voor de gebruiker transparant en hanteer
baar worden gemaakt, omdat een 'wille
keurige' presentatie van structurele samen
hangen mogelijk is. De gegevenspresenta
tie is afgestemd op de eisen in internationa
le standaarden, daarvoor worden de tek
sten voorzien van de inhoudelijke en struc
turele pointers van SGML/XML. Digitale
archivering op lange termijn, maar ook de
gewenste openheid voor integratie en
muteerbaarheid naar andere systemen is
daarmee gegarandeerd.7
Het 'Trierer Korpus' heeft ten doel de
Midden-Frankische, vooral de Moezel-
Frankische, oorkondentaal te inventarise
ren, te ontsluiten en voor de taalweten
schappelijke interpretatie uit te werken.8
Maar het is ook voor andere wetenschaps
disciplines een geschikt onderzoeksinstru
ment gebleken, omdat de flexibele analyse
van de oorkonden een veelzijdige interpre
tatie toelaat. Het beste kan dat worden
gedemonstreerd aan de hand van de zoek
mogelijkheden voor de gebruiker. De indi
ces op het 'Korpus' zijn op twee manieren
toegankelijk: het algemene register op
plaats- en persoonsnamen bevat een bo
venliggende classificatie ervan, waarbij
voor zo veel mogelijk personen in de litera
tuur de tijd van de uitvaardiging van de
oorkonde werd onderzocht. Als de identifi
catie van de persoon zeker is, wordt de
moderne spelling van de naam gebruikt, zo
niet, - cursief - de historische spelling als
gebruikt in de oorkonde.9 In volgende stap
pen kunnen steeds fijnmaziger zoekmoge
lijkheden worden toegepast. Zo kan men in
de oorkonden zoeken met de volgende
categorieën: kenmerk (afgeleid van de dag
tekening van de oorkonde en sleutel voor
alle verdere ontsluitingsmiddelen; deze is
in elke regel van de transcriptie van de oor
konde opgenomen), archiefbewaarplaats,
plaats van uitgifte, uitgiftedatum, oorkon-
der, partij (en), ontvanger, borg, getuige,
zegelaar, verdere personen, plaats (niet
alleen steden, maar ook kastelen, kloosters,
rivieren, veld- en straatnamen), datum,
inhoud, auteur, literatuur (opgesplitst in
uitgave, regest, onderzoekzoeksliteratuur).
Elke oorkonde werd aan de hand van deze
criteria systematisch geanalyseerd. Met een
zoekstructuur kunnen de afzonderlijke
categorieën worden onderzocht, waarbij ze
steeds met logische operatoren gecombi
neerd kunnen worden om doelgericht en
begrensd zoeken toe te staan.
Alle zoekresultaten zijn nauwkeurig gelinkt
aan de volledige tekst van de oorkonde.
Deze wordt zowel bij het zoeken op catego
rieën als bij het zoeken met de bovenlig
gende plaats- en persoonsnamenindex -
direct als strikt getranscribeerde oorkon-
dentekst in een tweede venster naast de
zoekvraag gepresenteerd. Daarnaast zal een
pdf-versie van de transcriptie beschikbaar
komen om een betere leesbaarheid en een
goede print-out van de uitgave mogelijk te
maken.
Gebruik
Door de interdisicplinaire aanpak van de
uitgave zijn er afhankelijk van de vraag van
een gebruikersgroep verschillende en speci
fieke onderzoeksvragen te formuleren en
zijn de oorkonden daarop te analyseren.
Werd er tot nu toe bij wetenschappelijk
onderzoek ontoereikend rekening gehou
den met het Midden-Frankische en vooral
het Moezel-Frankische bereik van de mid
deleeuwse oorkondentaal, nu opent de uit
gave van de Midden-Frankische oorkonden
in combinatie met een reeks ontsluitings-
kenmerken de mogelijkheid voor een nieu
we en gedifferentieerde beschouwing van
dit taalgebied. Enerzijds kunnen aan de
hand van de oorkondenproductie de ver
schuivingsprocessen bij de schrijftaalwisse
ling van Latijn naar de volkstaal eenvoudi
ger bekeken worden, anderzijds zijn er
legio perspectieven voor verschillende
deelgebieden van historisch taalonderzoek
van het Middel-Hoogduits, waarbij vooral
voor de geschiedenis van regionale schrijf
taal rekening is gehouden met de fonolo
gie, morfologie, het woordbeeld, de woord
verklaring en de syntaxis. Tot voor kort kon
voor deze samenhang slechts exemplarisch
worden gewerkt met lemmatiseren van vijf
oorkondenteksten in combinatie met een
elektronische koppeling van lemmata in
Middel-Hoogduitse woordenboeken.10 Ook
hier kan de mogelijkheid dynamisch het
elektronische internetarchief op een later
tijdstip aan te vullen worden uitgebuit om
teksten voor een verdere lemmatisering en
verdere koppeling beschikbaar te hebben.
Daarnaast komt voor het vakgebied naam
kunde enorm veel informatie beschikbaar,
omdat alle persoons- en plaatsnamen
gemarkeerd en geheel gelemmatiseerd en
geïdentificeerd worden en daardoor gericht
te onderzoeken zijn, waarbij in de indices
naast iedere moderne naamsvorm ook alle
gedocumenteerde schrijfvarianten uit ori
ginele oorkonden zijn aangegeven. Vanuit
deze schrijfvarianten komt de gebruiker
met een muisklik in de oorspronkelijke
context van de betreffende oorkonde.
Hoewel het 'Korpus' overwegend is samen
gesteld naar taalwetenschappelijke criteria,
biedt het ook voor historici veelvoudige
mogelijkheden. Het biedt een breed over
zicht aan heerlijkheden, steden en territo
ria in het onderzoeksgebied, omdat de oor
konden deel uitmaken van het politiek en
genealogische netwerk in het gebied tussen
Rijn en Maas. De gedifferentieerde onder
zoeksmogelijkheden maken dit netwerk
voor de gebruiker transparant. De directe
koppeling van de originele oorkonden met
historische ontsluitingstechnieken zorgt
daarbij voor een niet onaanzienlijke
arbeidsbesparing.
Het voordeel van deze wijze van publiceren
van de oorkonden ligt vooral in het feit dat
dit project niet alleen het bronnenmateri
aal afbeeldt, maar de gebruiker daarenbo
ven ook de taalwetenschappelijke en histo
rische becommentariëring bij de oorkon
den aanbiedt. Bepaalde deelaspecten wor
den meer in detail besproken. Zo wordt het
mogelijk - om maar eens een voorbeeld te
noemen - met een markering 'Fem.' voor
vrouw in de persoonsgebonden catego
rieën te zoeken naar vrouwelijke oorkon-
ders of zegelaars. Het laatste is vooral voor
de middeleeuwse vrouwengeschiedenis
van belang.
Dit voorbeeldig aaneenrijgen van gegevens
eist een decentrale en coöperatieve werk
wijze en beschikbaarstelling van histori
sche bronnen en hulpmiddelen in digitale
vorm. Het 'Trierer Korpus' wordt naast de
reeds gereedgekomen exemplarische kop
peling met het woordenboekenbestand op
dit ogenblik geïntegreerd met het
Tnformations-Netzwerk zur Geschichte des
Rhein-Maas-Raumes' (RM.net). Dankzij het
rekening houden met de technische
SGML/XML-standaards is het samenvoe
gen en koppelen van verschillend informa
tieaanbod met geringe inspanning moge
lijk. In de volgende paragraaf stel ik daarom
de doelen en kansen van het samenwer
kingsverband RM-net wat uitvoeriger aan u
voor. Het 'Trierer Korpus' staat verder open
voor andere applicaties die met deze stan
daarden werken. Daarbij zijn zeer uiteenlo
pende toepassingen denkbaar, bijvoorbeeld
de integratie met een elektronisch tekstar
chief,11 of verdere koppeling met elektroni
sche naslagwerken, zoals het Duits rechts
kundig woordenboek,12 met een beschikba
re elektronische Middel-Hoogduitse gram
matica of met inventarissen van archieven.
Het informatie-netwerk voor de geschiedenis
van de regio Rijn-Maas (RM.net)
Voor de beschrijving van de integratie van
van het 'Trierer Korpus' met het RM.net
moeten enkele kanttekeningen geplaatst
worden bij het sinds 1 november 2001
door de DFG ondersteunde project.13 In
het onderzoeksprogramma Tnformations-
Infrastrukturen für netzbasierte For-
schungskooperation und digitale Publi-
kation' is verankerd dat 'leistungsfahige
Instrümente und Infrastrukturen zur
Unterstützung der neuen [digitalen] Ar-
beits- und Publikationsformen' worden
ontwikkeld.14 Een belangrijk zwaartepunt
hierbij is het op lange termijn beschikbaar
houden en platvormonafhankelijk veilig
stellen van waardevolle gegevens die in in
de tijd beperkte projecten bijeengebracht
worden om ze voor verder gebruik en
bestudering ter beschikking te stellen.
Uitgaande van de in vijftien jaar onder
zoeksactiviteiten van SFB 235 verzamelde
databestanden ontwikkelt RM.net model
len en procedures door consequente toe
passing van de op SGML/XML gebaseerde
standaarden waardoor voor de lange ter
mijn bewaring en gebruik gegarandeerd is.
Het onderzoeksproject wordt behalve door
de universiteit gefinancierd door talrijke
nationale en internationale, universitaire
en niet-universitaire samenwerkingspart-
hBd01^r"-'èvrQ
I I Kh*trfantipch
Sonehcrtme
s>
'•=}-/ 'rij,
,N Yi—
O:
Koalento
P/J,.
1
Darm Slam -,
'A'OrgbU'
L"%.
Ncuiimli/
"AMnsvaMo 7
r SoeW*/—1
s\ i *K\ J7 i 6
<r viC
-^~i Q v
Kaart van het westelijk Midden-Duitse taalgebied.
ners. Het project probeert daarom meteen
te voldoen aan de veranderde informatie
behoefte van een groeiende internationale
onderzoeksgemeenschap en de vakinhou
delijke bases voor een Europese geschied
vorsing over de nationale grenzen heen te
leggen. Daarvoor is het netwerk in het bij
zonder toegerust, in zoverre dat het een
Europees kerngebied als snijpunt tussen
West- en Midden-Europa van oudheid tot
heden ontsluit en de resultaten van inter
nationale onderzoekssamenwerking ver
werkt.
Naast de factor 'tijd' heeft het 'gebied' als
basiscategorie voor de menselijke verschij
ningsvorm in de laatste jaren niet alleen in
het historisch onderzoek meer aandacht
gekregen. Vooral de regio van gemiddelde
en overzichtelijke grootte als identiteitsvor-
mende ruimtelijke eenheid is als ideale
onderzoekseenheid in vele vakdisciplines
uitgangspunt geworden. De regio wordt
daarom in RM.net als centraal toegangs- en
20
archievenblad
april 2003
april 2003
21
archievenblad
