6
'U bent de eerste die normaal tegen me doef
Belangstelling voor archief 'foute' Nederlanden blijft groeien
-!iiHI1H—H—f—i—-i thema
I
RC H I E F EN E MOTIi
Bi!7ondsr Gerechfsfcsf
januari 1802 februari 1802 maart 1802 april 1802 mei 1802 juni 1802 ju|j 1802 augustus 1802 september 1802 oktober 1802 november 1802 december 1802
26 februari
Victor Hugo geboren.
Door Suzanne Barbier*
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtsple
ging (CABR) is sinds november 2000 bij het
Nationaal Archief ondergebracht. Het archief
beslaat 4,5 kilometer plank en bevat ruim
500.000 strafdossiers over tenminste
310.000 verdachten. De dossiers kunnen
onderverdeeld worden in opsporing, Open
baar Ministerie en berechting. Vanwege de
grote privacygevoeligheid is het archief
beperkt openbaar. De onderzoeker moet een
bewijs van overlijden kunnen aantonen of
een machtiging van de persoon wiens dos
sier hij wil inzien. Vijf archivarissen vormen
de harde kern van het CABR-team, dat zelf
standig opereert binnen het Nationaal
Archief. Jaarlijks helpen de CABR'ers zo'n
1300 Nederlanders bij hun persoonlijke of
wetenschappelijke zoektocht.
Wie denkt dat over Nederland en de
Tweede Wereldoorlog alles is gezegd, ver
gist zich lelijk. Twee jaar na de over
dracht van het Centraal Archief
Bijzondere Rechtspleging (CABR) aan het
Nationaal Archief, begint pas te dagen
hoeveel gaten er nog in de geschied
schrijving over '40-'45 zitten. Het half
miljoen strafdossiers van 'foute' Neder
landers biedt de jonge generatie historici
de komende jaren nieuwe feiten om een
gedetailleerde analyse van de oorlogsja
ren te maken. Honderden Nederlanders
doen nu al een beroep op het CABR. Zij
zoeken de waarheid over hun familielid
'dat niet wilde deugen'. De archivarissen
van het Nationaal Archief geven eerste
opvang als het beladen dossier na zoveel
jaren eindelijk opengaat.
Herma Klamer (68), kind van NSB'ers,
stapte het Nationaal Archief binnen toen
ze op tv hoorde van het CABR. "Toen
werd ik nieuwsgierig. Mijn ouders waren
relatief onbelangrijke mensen, maar ik
begon me af te vragen of er in het archief
toch iets over hen te vinden zou zijn. Ik
besloot het uit te zoeken, ook voor mijn
kinderen en kleinkinderen," zo lichtte ze
haar besluit toe. Het was geen gemakke
lijke stap geweest. Maar na jaren van
geheimzinnigheid en schuldgevoel rond
de meidagen, vond ze het tijd om het
zwijgen te doorbreken.
Het verhaal van mevrouw Klamer is
exemplarisch voor het verhaal van hon
derden bezoekers van de studiezaal in
Den Haag. Inmiddels ontvangen de vijf
archivarissen van het CABR-team onder
leiding van dr. Francien van Anrooij jaar
lijks zo'n 1300 brieven met het verzoek
om opheldering over het verleden. Als de
zoektocht in de kaartenbak met een mil
joen namen resultaat heeft, krijgt de aan
vrager een persoonlijke uitnodiging om
het materiaal te komen bekijken. Een
archivaris blijft in de buurt als de inhoud
van het persoonsdossier van het familie
lid openbaar wordt. Zonder uitzondering
is dat een geladen moment. "Opeens lig-
g «BSSEIT
gen daar de documenten, de foto's en de
brieven. Reken maar dat die na al die tijd
veel losmaken," zegt CABR'er Barbara
Meiboom. "Sommige mensen raken al
geëmotioneerd van de vriendelijke toon
waarop je met ze spreekt of het doodge
wone 'met vriendelijke groet' onder onze
brief. Ze zijn verbaasd dat we geen oor
deel over het verleden van hun familie
uitspreken. 'U bent de eerste die normaal
tegen me doet,1 krijg je dan te horen. Het
zijn wel de mensen die altijd gepest wer
den op school, op straat, waar 'iets mee
was' volgens de omgeving."
Geruchten en onderhuidse spanningen
Verbaasd over de grote belangstel
ling voor de strafdossiers uit de Tweede
Wereldoorlog anno 2002 is het CABR-
team niet. "Verwerking van het oorlogs
verleden vindt vaak plaats op latere leef
tijd. Veel mensen hebben dan pas tijd
om achterom te kijken. Vergeet niet dat
er altijd een taboe heeft gerust op 'fout
zijn' in de oorlog. Wat dat aangaat is er
de laatste jaren veel veranderd," verklaart
Van Anrooij de gestegen interesse.
Archivaris Toontje Jolles: "Je ziet soms
ook dat mensen bewust wachten tot pa
dood is. Dat zo'n familiekwestie toch met
veel angst is omgeven." "Publiciteit op tv
en radio geeft mensen dan net dat laatste
zetje om de vage geruchten en onder
huidse spanningen aan te pakken," vult
Meiboom aan. In navolging van het po
pulaire tv-programma Spoorloos blijken
ook veel Nederlandse oorlogskinderen
nu op zoek te zijn naar hun Duitse of
Japanse vader. Ook zij komen bij het
Nationaal Archief terecht.
De laagdrempeligheid van het Nationaal
Archief helpt volgens de archivarissen de
gang te versnellen. Van Anrooij: "Bij het
ministerie van Justitie, waar het CABR tot
twee jaar geleden werd bewaard, moest de
aanvrager het persoonsdossier op de
kamer van een ambtenaar inzien. In onze
studiezaal is de bezoeker onzichtbaarder.
Je kan aan een speciaal gereserveerde tafel
plaatsnemen, maar je mag overal gaan
zitten. Als wij de mensen over die eerste
drempel hebben geholpen, laten we ze
los. Als de emoties te sterk zijn zoeken we
een rustige plek op waar ze met een kopje
koffie kunnen bijkomen." "Soms zijn het
trouwens ook tranen van opluchting,"
voegt Jolles daaraan toe. Dan blijkt na 50
jaar dat opa 'alleen maar' een NSB-krantje
heeft verkocht terwijl de familie altijd het
ergste heeft gedacht."
Emotie wordt verdriet
Op Het Archief gaat er bijna nooit een dag voorbij
zonder emotie. De verbazing en verwondering bij
nieuwe bezoekers over het feit dat zoveel bewaard
gebleven is, de passie waarmee genealogen en
wetenschappers vertellen over hun onderzoek. Of
bezoekers die iets uit hun persoonlijk verleden
proberen te achterhalen: kinderen opgegroeid in
tehuizen die alsnog hun biologische moeder pro
beren te vinden; kinderen verwekt in de oorlog die
op middelbare leeftijd op zoek zijn naar gegevens
van een Duits of een geallieerd legeronderdeel, om
zo een aanknopingspunt te hebben in de zoektocht
naar hun vader. Emotie wordt vaak verdriet. Dat geldt
voor bijna alles rond de Tweede Wereldoorlog. Er was
eens een dag, het was een woensdag, toen dat ver- l
driet er van alle kanten tegelijk uitkwam. Een Duits j
Het omgekeerde komt ook voor. Omdat
het CABR-team voor elke Nederlander
die voorgedragen is voor een koninklijke
onderscheiding en voor 1934 is geboren
een antecedentenonderzoek moet doen,
kan er onverwacht belastende informatie
boven komen drijven. En wat te doen als
je als archivaris weet dat iemand die op
het punt staat om een onderscheiding
van Yad Vashem te krijgen, ook Duitse
spionnen de hand boven het hoofd heeft
gehouden? In dit geval was de aanvrager
na een telefoontje van de betrokken
archivaris snel van zijn voornemen afge
bracht.
Olievlek
Naast de persoonsgebonden speur
tocht van de 'recht- en bewijszoekende'
burgers signaleren de archivarissen van
het CABR ook op het wetenschappelijke
vlak een groeiende interesse. De groep
professionals én liefhebbers die bezig is
met grootscheeps zogeheten thematisch
onderzoek neemt flink toe. Geschat
wordt dat er momenteel vijftig onderzoe
ken lopen naar (deel)onderwerpen die te
maken hebben met de Tweede Wereld
oorlog. Een greep uit die veelheid aan
studies: een onderzoek naar de rol van de
politie in Rotterdam; een studie naar de
burgemeesterszuivering; een onderzoek
naar de Duits-joodse confectionairs in
Amsterdam. Ook is er veel aandacht voor
regionale en stadsstudies. Hoe zat het
eigenlijk met de joden in Meppel en hoe
echtpaar bezocht Het Archief op zoek naar sporen van
het interneringskamp waar de vrouw als klein kind
had verbleven, toen haar familie samen met andere
Duitsers vanuit de Randstad richting Duitsland werd
getransporteerd. Een genealoog kreeg persoonskaar
ten onder ogen van familieleden die overleden waren
in Auschwitz. Een bezoekster beklaagde zich over een
publicatie waarin haar vader als fout werd afgeschil
derd, maar gaandeweg werd haar duidelijk dat de
geschiedenis van haar vader wat minder fraai was. Op
een dag als die bewuste woensdag ga je als studie
zaalmedewerker heel moe naar huis. Van de emotie.
Leon Gruppelaar,
studiezaalmedewerker van Het Archief, Centrum voor
Stads- en Streekhistorie Nijmegen
Rol No.
Ingekomen
lOt^
Plaats van bervaring
TRIBUNAAL
r het arrondissement
Amsterdam - Utrecht
Haarlem - Alkmaar
Kamer
Voorzitter Mr.
Secretaris Mr
Naam:
voornamen:
plaats en datum van geboorte:
i
'f'X
is het Amersfoort vergaan in de oorlog?
Allemaal onderwerpen waar historici de
laatste jaren pas oog voor krijgen. De
goudmijn aan informatie die het CABR
hen daartoe verschaft, maakt een zoek
tocht aantrekkelijk en misschien ook wel
noodzakelijk.
Daar komt bij dat onderzoekers die van
plan waren om slechts een afgebakend
stukje geschiedenis van de Tweede
Wereldoorlog onder de loep te nemen,
vaker veel verder gaan in hun onderzoek.
Om de vragen van het ene dossier te kun
nen beantwoorden, kom je zo bij een
ander terecht. "Het is als een olievlek die
zich verspreidt," merkt archivaris Sierk
Plantinga daarover terecht op. Je komt bij
het Nationaal Archief behalve de strafdos
siers immers veel meer oorlogsgerelateer-
de archieven tegen. Zo ligt er het archief
van het Nederlands Beheers Instituut
(NBI): de instelling die onder andere ver
antwoordelijk was voor het beheren van
eigendommen van joodse Nederlanders
die weg werden gehaald. Maar ook bij
voorbeeld de archieven van de Raad van
Beroep voor Journalisten, de Stichting
Toezicht Politieke Delinquenten, het
Bureau Nationale Veiligheid (de voorlo
per van de BVD) en het Militair Gezag
vindt de onderzoeker er terug. Sommige
onderzoeken zijn dan ook het gevolg van
een 'uit de hand gelopen' persoonsgebon
den onderzoek. Zoals in het geval van de
Hagenaar die nog eens het verleden van
zijn vader in kaart wilde brengen. Het
enige wat hij wist was dat hij in het com
munistische verzet had gezeten. Hij vond
echter zoveel informatie dat hij besloot
om er een artikel over te schrijven.
Nieuwe generatie, nieuwe vragen
Het Achtuurjournaal pakte er een
paar maanden geleden groots mee uit: na
Het dossier van Ahlers.
tientallen jaren van speculatie denkt de
Engelse historica Carol Ann Lee achter
haald te hebben wie Het Achterhuis heeft
verraden. Tonny Ahlers was de naam van
de man die naar alle waarschijnlijkheid de
moord op de familie Frank op zijn geweten
heeft. Uit het persoonsdossier van Ahlers
dat in het CABR zit, blijkt dat de
Amsterdammer tegen betaling joden aang
af. Documenten over zijn opsporing en
berechting na de oorlog gaven Lee door
slaggevende bewijzen voor haar stelling.
Onverwacht lijkt daarmee anno 2002 een
belangrijk stukje Nederlandse geschiedenis
aan het licht te zijn gekomen.
Speculeren zou het ook zijn om gewag te
maken van de geheimen die nog in het
CABR wachten op ontrafeling. Feit is wel
dat tot nu toe slechts 3900 persoonsdos
siers zijn bekeken van de ruim 500.000.
Ook het archief Bureau Nationale
Veiligheid is nog een zo goed als onont
gonnen terrein. Archivaris Plantinga
durft de stelling in elk geval aan dat "het
thematische wetenschappelijke onder
zoek nog in de kinderschoenen staat." "Je
ziet de historici nu pas de diepte in
boren. De grote lijnen zijn natuurlijk
bekend maar er zitten nog onvoorstel
baar veel gaten in het onderzoek naar de
Tweede Wereldoorlog. Nu pas beant
woordt men bijvoorbeeld de onderzoeks
vraag naar het 'waarom' achter het hoge
percentage vervolgde joden in Nederland
met statistische methoden. De gegevens
uit het CABR spelen daarin een essentiële
rol."
Het archief maakt volgens Plantinga
daarnaast ook nieuw en diepgaander
onderzoek mogelijk. "Om maar eens een
voorbeeld te geven: eindelijk komt er een
boek over de Sicherheits Dienst in
Nederland. Wie deed daarin wat en wat
waren daarvan de effecten? Klopt de
bewering wel dat de SD verdachten struc
tureel martelde?" Volgens de archivaris
en verwoed onderzoeker zal nieuw
wetenschappelijk onderzoek de geschie
denis van Nederland in de Tweede
Wereldoorlog aanzienlijk nuanceren.
"Elke generatie historici heeft haar eigen
vragen. Het CABR is het instrument om
een nieuwe analyse van WOU mogelijk
te maken."
Suzanne Barbier is werkzaam bij het Nationaal
Archief.
20
archievenblad
september 2002
september 2002
21
archievenblad
