Sportarchieven als
cuimreel erfgoed
m
A
O
sportarchieven
sportarchieven
De maatschappelijke betekenis van sport
komt niet tot uiting in het bewaarbeleid van
gemeente- en rijksarchieven. Naar schatting
bestaat minder dan 0,5 procent van het totale
bestand van deze archieven uit sportarchieven.
Dat is betreurenswaardig. Sportarchieven vor
men belangrijk cultureel erfgoed. Zonder schrif
telijke bronnen en zonder beeldmateriaal uit het
verleden is het vrijwel onmogelijk de geschiede
nis van sport vast te leggen. Bij sportgeschiede
nis gaat het niet alleen om sportspecifieke gege
vens (zoals uitslagen en ranglijsten), maar ook
om de wisselwerking tussen sport en maatschap
pij. Sport biedt nieuwe invalshoeken om naar
maatschappelijke ontwikkelingen als verzuiling
of emancipatie te kijken. Uit sportarchieven
blijkt bijvoorbeeld wanneer allochtonen lid
worden van sportclubs en welke sporten ze
beoefenen. Ook kun je bestuderen of de emanci
patie van vrouwen in de sport net zo verliep als
elders in de samenleving. Zulk historisch onder
zoek is alleen mogelijk bij gedegen archivering
van sportarchieven. Bij sportarchieven gaat het
hoofdzakelijk om particuliere archieven.
Naar de materiële en toegankelijke staat van
sportarchieven in Nederland zijn de afgelopen
jaren twee onderzoeken gedaan. Het eerste,
beperkte, onderzoek werd verricht door de
sporthistoricus Jurryt van de Vooren. Hij hield
in 1996 een telefonische enquête onder alle
achttien betaaldvoetbalclubs uitkomend op het
hoogste niveau. De uitkomsten waren zorgwek
kend. Positief was dat vrijwel alle clubs in meer
of mindere mate een historisch archief bijhiel
den. Eén organisatie echter (AZ uit Alkmaar) ver
nietigde, wanneer de wettelijke bewaartermijn
verstreken was, zonder meer al haar papier. Daar
stond tegenover dat Sparta over een uitermate
goed onderhouden archief beschikt, dat deels bij
de club en deels bij het Gemeentearchief Rotter
dam is opgeslagen. In het archief van Sparta zit
bijvoorbeeld een bord met het opschrift 'verbo
den voor joden' uit de Tweede Wereldoorlog.
Verder bleek dat er niet één club was met een
professionele archivaris. Slechts één vereniging
(Roda JC uit Kerkrade) trok geld uit voor het
eigen archief. Een beschamende toestand voor
een branche waar miljoenen in omgaan. Sinds
1996 lijkt de situatie overigens enigszins verbe
terd. De belangstelling van Betaald Voetbal
Organisaties voor het eigen culturele erfgoed is
toegenomen. Er zijn diverse clubmusea ontstaan
(onder andere van Feyenoord, Ajax en Heeren
veen) en andere clubs hebben plannen in die
richting (bijvoorbeeld FC Den Haag). Ook wat
betreft archivering zijn er enkele gunstige ont
wikkelingen: zo is Feyenoord bezig met een
betere ordening van het historisch archief en
bracht Ajax een deel van het clubarchief over
naar het Gemeentearchief Amsterdam.
Sportarchieven te over, maar in een deplora
bele staat. Dat was in het kort de conclusie van
het tweede, breder opgezette onderzoek naar de
stand van zaken van sportarchieven. Uit dit
door stichting de Sportwereld geïnitieerde en
door onderzoeksbureau Diopter uitgevoerde
inventarisatie-onderzoek blijkt dat er veel sport
archieven worden bewaard. Een groot deel ver
keert echter in een slechte materiële staat.
Sportorganisaties noch archieven voeren gericht
beleid om daar verandering in aan te brengen.
Veel archieven dreigen verloren te gaan indien
niet adequaat wordt ingegrepen. De toeganke
lijkheid van sportarchieven laat eveneens te
wensen over, ook bij gemeente- en rijksarchie
ven, waar ze geen prioriteit genieten. Slechts 30
procent van de gemeentearchieven acquireert ze
en driekwart van de daar aanwezige sportarchie
ven is gedeeltelijk geïnventariseerd. Bij de rijks
archieven is de helft van de sportarchieven
gedeeltelijk geïnventariseerd. Positief is dat de
laatste twee jaar vier belangrijke sportarchieven
naar officiële bewaarplaatsen zijn overgebracht
en voor het publiek toegankelijk zijn gemaakt.
Het gaat om de historische archieven van de
(Koninklijke) Nederlandse Voetbal Bond (ARA),
van het Nederlands Olympisch Comité (ARA),
van de vereniging Friese Elfstedentocht
(Rijksarchief Leeuwarden) en van de TT-motor-
races (Rijksarchief Drenthe).
ET MOOISTE PARTICULIERE ARCHIEF VAN..
(de muziekafdeling van iet haags gemeentemuseum)
Bij sportverenigingen is de toestand van
sportarchieven het meest heikel. Het probleem bij
verenigingen is dat het vaak moeilijk is om
iemand te vinden die zich om het archiefbeheer
wil bekommeren. Veelal hangt het van een gedre
ven eenling af of de vereniging een archief heeft
en ook onderhoudt. Wanneer die eenling ermee
ophoudt of overlijdt, wordt het archief vaak ver
waarloosd of zelfs weggegooid. Exemplarisch
voor deze situatie is het archief van korfbalvereni
ging Oost-Arnhem Olympia. Beheerder van het
historisch archief van de club is Nol Holtkamp.
Hij bewaart het archief op zolder thuis in Dieren.
Holtkamp is zeer verknocht aan zijn club: "Mijn
vader heeft de vereniging in 1929 opgericht en
was twintig jaar lang voorzitter. Zelf ben ik al 74
jaar lid en meer dan twintig jaar voorzitter
geweest. Ik heb mijn vrouw en mijn beste vriend
op de club leren kennen." Holtkamp is inmiddels
in de tachtig en tobt met zijn gezondheid.
Holtkamp maakt zich zorgen over 'zijn' archief:
"Ik kan het zelf niet meer op orde brengen en bij
de club is op dit moment niemand die het over
wil nemen. Ik zou het erg spijtig vinden als dit
straks misschien allemaal wordt weggegooid." Op
mijn vraag waarom hij het archief niet overdraagt
aan het Gemeentearchief Arnhem, antwoordt hij:
"Dat is een goed idee, maar eerst moet het archief
verder geordend worden." Bij een bezoek aan de
zolder blijkt het met de ongeordende staat van
het archief reuze mee te vallen. Er is weliswaar
geen lijst of inventaris, maar driekwart van de
circa twaalf meter archief staat thematisch geor
dend in kartonnen dozen. De rest, met tientallen
foto's uit de jaren dertig en veertig, moet beschre-
10
11
Overzicht van enkele
historische particuliere sportar
chieven en hun bewaarplaats
Overkoepelende organisaties:
Nederlands Olympisch
Comité, Algemeen Rijksarchief
Nederlandse Sport Federatie,
koepelbureau Arnhem,
overdracht aan Algemeen
Rijksarchief in voorbereiding
Nederlandse Katholieke
Sportfederatie, Katholiek
Documentatie Centrum
Nijmegen
Bonden:
Koninklijke Nederlandse
Atletiek Unie, bondsbureau
Nieuwegein, deel van het
archief (bestuursnotulen en
correspondentie) vernietigd
Koninklijke Nederlandse
Voetbal Bond, deel Algemeen
Rijksarchief, deel documenta
tiecentrum bond Zeist
Koninklijke Nederlandse
Zwembond, Het Utrechts
Archief
Verenigingen:
Ajax (voetbal en honkbal),
deel bij de club Amsterdam,
klein deel Gemeentearchief
Amsterdam
Feyenoord (voetbal), deel bij
de club, deel
Gemeentearchief Rotterdam
HFC (voetbal), deel bij de
club, deel Archiefdienst voor
Kennemerland
De Hoop (roeien en zeilen),
Gemeentearchief Amsterdam
Kampong (omni, o.a. hoc
key), Het Utrechts Archief
Door Wilfred van Buuren*
Aan het eind van de negentiende eeuw was sport
nog een onbeduidend maatschappelijk verschijnsel.
In 1900 waren naar schatting dertigduizend mensen
(0,8 procent van de bevolking) aangesloten bij een
Nederlandse sportvereniging. Tegenwoordig telt
Nederland circa 30.000 sportverenigingen met onge
veer 4,7 miljoen leden (ruim 30 procent van de
bevolking). Wanneer daarbij de niet-georganiseerde
sporters (joggers, toerfietsers en recreatieve zwem
mers) worden opgeteld, doet bijna één op de twee
Nederlanders wekelijks weieens aan sport. Sport is
een fenomeen geworden dat niet meer weg te den
ken is uit onze samenleving.
Voetbalclubs
Geen gericht beleid
Archief Willem Mengelberg (1871-1951)
Willem Mengelberg dirigeerde het Concertgebouworkest te
Amsterdam van 1895 tot 1945. Onder zijn leiding werd het
orkest wereldberoemd. Vanaf 1913 dirigeerde Mengelberg ook
het Philharmonic Orchestra te Londen en van 1921 tot 1929
was hij dirigent van het National Symphony Orchestra te
New York. Hij besteedde veel aandacht aan het repertoire van
Richard Strauss (1864-1949) en Gustav Mahler (1860-1911).
In juli 1945 veroordeelde de ereraad voor de kunst hem tot
levenslange uitsluiting voor het dirigentschap, wegens
getoonde sympathieën voor het nazisme tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Later werd dit omgezet in uitsluiting voor zes
jaar. Hierna trok Mengelberg zich terug in Zwitserland waar hij
in 1951 overleed.
Het archief bevat partituren, corres
pondentie, manuscripten van
Mengelberg en anderen (muziek e.a.),
paspoorten, agenda's, onderscheidin
gen, tekeningen, foto's, prenten,
affiches, schilderijen en documentatie.
Plaats: Haags Gemeentemuseum,
Den Haag
Periode: ca. 1882-1952
Omvang: ca. 40 meter
Willem Mengelberg
tussen de componisten
Respighi (links) en
Stravinsky.
Sportverenigingen
Op de Olympische Spelen in 1928 te
Amsterdam werd vrouwenatletiek geïntrodu
ceerd. (Foto: fotocollectie NOC*NSF, Arnhem)
De Maas (roeien en zeilen),
Gemeentearchief Rotterdam,
stukken voor 1940 vernietigd
bij bombardement op
Rotterdam
Oost-Arnhem (korfbal), bij
particulier Dieren
Sparta (atletiek en voetbal),
deel bij club, deel bij
Gemeentearchief Rotterdam
Willem II (voetbal), bij club,
archiefstukken over stadion
in Regionaal Historisch
Centrum Tilburg
Individuen:
Fanny Blankers-Koen (atlete),
bij eigenaar thuis/bankkluis
Hoofddorp
Johan Cruijff (voetballer),
onbekend
Jaap Eden (schaatser/wielren
ner), deel Archiefdienst voor
Kennemerland, deel
Velorama Nijmegen
John Frederikstadt (voetbal
statisticus), Infostrada Sports
Nieuwegein
Piet Moeskops (wielrenner),
Haags Gemeentearchief
Jan Stenger (zwemtrainer),
Nederlands Sportmuseum
Olympion Lelystad
Evenementen:
Elfstedentocht, Rijksarchief
Friesland
Olympische Spelen
Amsterdam 1928, zoek, wel
stukken verspreid over diver
se collecties en archieven in
Nederland en Lausanne
TT-motorraces, Rijksarchief
Drenthe
archievenblad
augustus 2001
augustus 2ooi
archievenblad
