Rijksarchief in Gelderland
O
De inventarisatie van familie- en huisarchieven in het
'AAN
SLAG
...maar het mengeldier schonk hem geen rust. "Daar
in de kast liggen de papieren," riep het monter. "Aan
de slag!" "Oempf" hijgde heer Ollie. "Hoe kwam
Joost er nu bij om mijn aantekeningen zo hoog en zo
vreemd op te bergen? En wat is dat voor een prachti
ge kast?" "Dat is een mengelkast,legde het beestje
uit. "Mooi van buiten en een wanorde van binnen.
Maak hem open, dan kunnen we aan het werk
gaan. 'A
Veel eigenaren van familie- en huisarchieven
vergaat het net als Heer Bommel. Zij worden
geconfronteerd met een vloedgolf van papier,
alleen nog in te dammen door de archiefkast zo
snel mogelijk te sluiten. Slechts een enkeling
slaagt erin een werkbare ordening aan te bren
gen, meestal blijft het bij pogingen hiertoe.
Daarom hebben de meeste archiefeigenaren
inmiddels hun archief ondergebracht bij een
archiefdienst. Deze instelling staat immers
garant voor een zorgvuldig inhoudelijk en mate
rieel beheer. In de praktijk blijkt dit nogal eens
tegen te vallen. Archiefdiensten van de overheid
hebben primair tot taak archieven van de over
heid te beheren en te ontsluiten. Andere archief-
beherende instellingen, de zogenaamde 'cate
gorale instellingen', beschikken niet altijd over
professionele archivarissen, al hebben zij de laat
ste decennia op dit terrein wel een forse inhaal
slag gemaakt. De belangrijkste familie- en huis
archieven berusten evenwel vanouds bij de rijks
archieven en archieven van gemeenten met een
rijke historische traditie.
Het was in dit kader niet mogelijk om voor
het gehele Nederlandse archiefwezen te bekijken
hoeveel procent van de bij de archiefbeherende
instellingen berustende familie- en huisarchie
ven goed is ontsloten. Ik schat op basis van mijn
ervaring, dat circa 40 a 45 procent van deze
archieven op professionele wijze toegankelijk is
gemaakt2. Voor het Rijksarchief in Gelderland
kan ik concreet zijn. Het Rijksarchief beheert
een fonds van 300 familie- en huisarchieven,
met een totale omvang van bijna 1300 meter.
Hiervan is ongeveer 40 procent goed toeganke
lijk, bijvoorbeeld de archieven van de families
Bosch van Rosenthal3, Van der Capellen en Van
Dam van Brakel, alsmede van de huizen
Hackfort, Ruurlo, Waardenburg en Neerijnen.
De bewerking van een aantal andere belangrijke
en omvangrijke familie- en huisarchieven is
evenwel tussentijds gestaakt, omdat een functio
naris of stagiaire vertrok met achterlating van
niet altijd goed leesbare fiches en aantekenin
gen4. Dit geldt bijvoorbeeld voor de familie- en
huisarchieven Van der Borch van Verwolde en
Roosendael. Sommige archieven zijn slecht toe
gankelijk: er zijn slechts verouderde en weinig
functionele toegangen, zoals die op de archie
ven van de familie Bentinck. Dit is overigens
geen typisch Gelders verschijnsel. Gevolg: deze
archieven blijven min of meer als dood kapitaal
op de stellingen liggen. Hun waarde als histori
sche bron5 wordt niet of onvoldoende benut.
Immers onderzoekers die hun weg mochten en
probeerden te vinden in deze archieven, konden
er niet zeker van zijn dat zij alle relevante stuk
ken onder ogen hebben gekregen.
Om aan deze ongewenste situatie een einde te
maken heeft het Rijksarchief in Gelderland
besloten een inhaalslag te maken. Daarom heeft
de dienst mij verzocht bewerkingsplannen voor
deze archieven op te stellen, allereerst voor de
'top vijf' van omvangrijke en historisch waarde
volle familie- en huisarchieven die niet, gedeel
telijk dan wel slecht toegankelijk zijn: de archie
ven Bentinck, Middachten, Van der Borch van
Verwolde, Van Nispen en Roosendael.
In een dergelijk plan wordt - op basis van
een analyse van de inhoud en materiële staat
van het archief - een begroting gemaakt van de
aan de inventarisatie (en restauratie) verbonden
tijd en kosten. Om een zo betrouwbaar mogelij
ke indicatie te geven, neem ik steekproeven in
zowel de uiterlijk goed ogende, als in de in dui
delijke wanorde verkerende delen van het
archief. In het bewerkingsplan draag ik verschil
lende varianten aan voor het toegankelijk
LlfV'l
maken, variërend van een (gerubriceerde) plaat
singslijst tot een klassieke inventaris6. Tot nu toe
hebben de opdrachtgevers steeds gekozen voor
de door mij bedachte variant 'inventaris nieuwe
stijl', evenals de klassieke inventaris een syste
matisch ingedeeld geheel van beschrijvingen
van de bestanddelen van een archief. De
beschrijvingen dragen evenwel over het alge
meen een globaler, meer samenvattend karakter
dan bij de klassieke inventaris. Redactionele
dat de
archief
vorm en ontwikkelingssta
dium worden derhalve veel
al niet vermeld. Verder ont
breken bijlagen zoals indi
ces op persoons- en plaats
namen, gespecificeerde be
schrijvingen van kaarten en
gespecificeerde lijsten van
afzenders bij corresponden
tie7. Ten slotte is de inlei
ding beknopt en vooral
gericht op het geven van
aanwijzingen aan onderzoe
kers. De klassieke inventaris
is naar verhouding niet
alleen tijdrovend en daar
mee kostbaar, maar met de
huidige digitale zoekmoge
lijkheden eigenlijk ook ach
terhaald. Zo zijn bijvoor
beeld indices nu mijns
inziens overbodig. Onder
zoekers hebben veel meer
aan gerichte tips, aangedra
gen op basis van het inzicht
inventarisator in de betekenis van het
heeft verkregen.
ET MOOISTE PARTICULIIRE ARCHIEF VAN...
imiia-u-a
Inmiddels zijn bewerkingsplannen gereed geko
men voor het familiearchief Van der Borch van
Verwolde (en in samenhang hiermee van het in
particulier bezit berustende huisarchief
Verwolde) en voor het archiefconglomeraat Van
Nispen, bestaande uit de archieven van het huis
Sevenaer en van de families Van Nispen tot
Sevenaer en Van Nispen tot Pannerden. Deze
archiefbestanden worden nu door mij toeganke
lijk gemaakt. Op het programma voor
2002/2003 staat de vervaardiging van bewer
kingsplannen voor de overige 'top vijf'-archie-
ven.
De financiering van de inventarisatie komt sinds
dit jaar deels voor rekening van de
Rijksarchiefdienst, deels voor rekening van de
particuliere archiefeigenaar en relevante culture
le fondsen. Het Rijksarchief overweegt een stich
ting op te richten om de financiering van de
inventarisatie van het gehele fonds persoons-,
familie- en huisarchieven structureel te onder
bouwen.
33
Door Nouk Ruitenberg*
Goed ontsloten
Inventaris nieuwe stijl
Bladzijde uit een vriendenalbum van
N.N., 1624, archief van de huizen
Waardenburg en Neerijnen, inv.nr. 2120.
HET NEDERLANDS ARCIITECTUUR INSTITUUT
Archief van architect J.J.P. Oud (1890-1963)
Jacobus Johannes Pieter (Ko) Oud behoort tot de pioniers van
de moderne architectuur in Nederland. Met beeldend kunste
naar Theo van Doesburg richtte hij in 1917 de kunstenaars
vereniging De Stijl op. Hier leerde hij Piet Mondriaan kennen,
wiens werk voor architect Oud een inspiratiebron was. Hij
bouwde als stadsarchitect in de jaren 1918-1933 arbeiders
woningen te Rotterdam. Hij ontwierp onder meer de strand-
boulevard te Scheveningen, het Shell-gebouw en het
Congresgebouw in Den Haag, de Spaarbank te Rotterdam, het
stadhuis te Almelo, woningen te Arnhem, café De Unie te
Rotterdam en het nationale monument op de Dam. Na de
Tweede Wereldoorlog werd hij betrokken bij de wederopbouw
van de stad Rotterdam. Oud correspondeerde met beroemde
architecten uit de gehele wereld als Walter Gropius en
Le Corbusier.
Het archief bevat stukken over zijn
werk als architect en stukken van
persoonlijke aard. Het bestaat uit
correspondentie, projectdossiers,
schetsboeken, teksten van lezingen,
manuscripten, tekeningen, financiële
stukken, foto's en de bibliotheek.
Plaats: NAi, Rotterdam
Periode: 1899-1999
Omvang: 70 meter
Toegankelijkheid: inventaris
Nouk Ruitenberg is projectmedewerkster bij het Rijksarchief in
Gelderland.
5
M. Toonder, 'Het mengeldier' in:
idem, Heer Bommel sluit aan
Amsterdam, 1991, blz. 108.
Een mij bekende uitzondering
hierop vormt Het Utrechts
Archief met een percentage van
circa 80 procent professioneel
ontsloten familie- en huisar
chieven.
Dankzij de goede toegang op
dit archief kon mijn collega
Wanita Resida onlangs een
muziekhistoricus attenderen op
hierin voorkomende muziek
handschriften, waarin zich drie
Folia-partituren bevinden. Te
zien én te beluisteren via een
link op de website van het
Rijksarchief in Gelderland:
ww w.rww.net/n l/cultureel/
ragld.cfm
Zo kent het archief Van der
Borch van Verwolde dankzij
opeenvolgende bewerkers een
doorlopende en een decimale
nummering. Een steekproef op
basis van de fiches van de eer
ste bewerker wees uit, dat deze
als onbetrouwbaar terzijde kon
den worden geschoven. Dit
bespaarde mij overigens wel
een cursus moderne paleogra
fie, want het handschrift van
deze bewerker was weinig con
sistent.
Zowel voor de politieke, soci
aal-economische en cultuurge
schiedenis, zie hiervoor onder
meer J.A. Kamermans,
Leemtenlijst van de Gelderse
geschiedenis in de 19e en 20e
eeuw, Arnhem (uitgave
Redactie Historische Publicaties
Gelderland), 1999.
In het bewerkingsplan komen
behalve een gespecificeerde
begroting van tijd en kosten
aan de orde: de historische en
institutionele gegevens, alsme
de de archieftechnische gege
vens, waaronder een overzicht
van elders berustende stukken
betreffende de familie dan wel
het huis. Als bijlagen worden
opgenomen een lijst van bewo
ners/bezitters van het desbe
treffende huis, een voorlopige
literatuuropgave, resultaten van
de steekproef in het archief en
een schema voor de inventari
satie van het archief.
Deze worden alleen opgeno
men als zij al eerder zijn ver
vaardigd.
archievenblad
augustus 2001
augustus 2001
archievenblad
