Vlaanderenland,
Archievenland
burengerucht
Aanleiding voor de hoorzitting in
het Vlaams Parlement was een voorstel
tot resolutie betreffende de organisatie
en het beheer van het archiefwezen in
Vlaanderen, ingediend door Chris
Vandenbroeke op 18 november 1999.
Niet minder dan twaalf archivarissen -
van het Vlaams Parlement zelf, van het
Rijksarchief en van steden of gemeenten,
van de beroepsvereniging, de archiefop
leiding en beheerders van particuliere of
privaat-rechterlijke archieven - kregen de
gelegenheid om hun werking, standpun
ten en wensen toe te lichten voor
Vlaamse volksvertegenwoordigers. Er was
tevens ruim de tijd voor het stellen en
beantwoorden van de vragen van de aan
wezige raadsleden. Het werd dan ook een
lange dag, die 13de maart 2000.
Hier en daar toont het Vlaamse
archieflandschap overeenkomsten met
de Nederlandse situatie. Zo is er naast het
Algemeen Rijksarchief in Brussel sedert
de 19de eeuw in elke provinciehoofd
plaats een provinciaal Rijksarchief. De
volledige naam van de instelling luidt
trouwens 'Algemeen Rijksarchief en
Rijksarchief in de provinciën'. Deze
instelling neemt een centrale plaats in en
dit gaat nog steeds terug op de archiefwet
van 24 juni 1955. Het Rijksarchief oefent
het toezicht uit op de goede bewaring en
de zorg van de overheid voor de archie
ven die nog niet zijn overgebracht. Ook
alle vernietigingen van archieven moe
ten de goedkeuring van het Algemeen
Rijksarchief dragen. De wet stelt een
overbrengingstermijn van 100 jaar die
door het Algemeen Rijksarchief in het
algemeen wordt ingekort tot 30 jaar.
Verschillen met Nederland zien we naar
mate de federalisering van België steeds
meer vorm kreeg. Dat maakte een beslis
sing over de plaats van het Rijksarchief
noodzakelijk. Aangezien het Rijksarchief
een federale materie bleef, werd de instel
ling verbonden aan een federaal geble
ven ministerie, namelijk dat van de
Wetenschappelijke Instellingen van de
Staat. Voordien hoorde het Rijksarchief
onder het ministerie van Binnenlandse
Zaken.
De staatshervorming en de nieuwe
federale staat heeft sinds de Grondwets
herziening van 1980 een bestuurlijk
niveau toegevoegd. Naast de federale of
centrale overheid, is er nu ook een natio
nale overheid met vijf besturen: voor de
Vlaamse gemeenschap en het Vlaams
Gewest, de Franse Gemeenschap, de
Duitstalige Gemeenschap, het Waals
Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest. De gemeenschappen hebben elk
een eigen parlement, regering en minis
teries. Er is tot nu toe echter geen werk
gemaakt van een archieforganisatie op
dit nieuwe bestuurlijke niveau.
België beschikt op geen enkele manier
over een archiefstructuur die in andere
federale staten, zoals de Verenigde Staten
of Duitsland, aanwezig is. Nochtans zou
men mogen veronderstellen dat het orga
niseren van een archiefwezen in Vlaan
deren in het verlengde ligt van de staats
hervorming die van België een federale
staat heeft gemaakt. De Gemeenschappen
en Gewesten kennen echter geen eigen
archieforganisatie zoals de Duitse Lander
of Amerikaanse Staten dat hebben.
:v;v
;V. T
a. i- y* r- I
I ;5 scsdN&M-
24
burengerucht
Het onderwerp van de resolutie, en de
aanleiding van de hoorzitting in het
Vlaams Parlement, is de organisatie van
het archiefwezen in Vlaanderen zodat de
zorg en het beheer van de archieven van
de instellingen van de Vlaamse Gemeen
schap en Vlaams Gewest werkelijk wor
den waargenomen. Dit betekent dat ook
de andere besturen op hetzelfde ogenblik
een vergelijkbaar initiatief zouden moe
ten nemen om ook in Wallonië en in de
Duitstalige Gemeenschap eigen archief
diensten op te richten.
Het behoort tot de taak van de pro
vinciebesturen om toezicht uit te oefe
nen op het behoorlijk bestuur van de
lokale besturen, zoals de gemeenten. Zij
hebben echter geen enkele bevoegdheid
om binnen hun grondgebied lokale
archiefdiensten te inspecteren of richtlij
nen op te stellen. Dit behoort geheel tot
het bevoegdheidsdomein van het
Algemeen Rijksarchief. De provincie
moet zijn eigen archief na 100 jaar naar
het Rijksarchief van de provincie over te
dragen. Om tot dat moment het goed
beheer te garanderen, gaan steeds meer
provincies over tot de aanstelling van
een provinciaal archivaris. Vlaanderen
telt er nu drie en wel voor de provincies
Oost- en West-Vlaanderen en Vlaams-
Brabant. Een aantal provincies heeft een
traditie van opleiding voor ambtenaren
van lokale besturen; soms vindt een
archiefopleiding daar een plaatsje.
Sedert enkele jaren maken enkele provin
ciebesturen (West-Vlaanderen, Vlaams-
Brabant en Antwerpen) werk van een
reglement om subsidies te verlenen aan
gemeenten (of lokale besturen) die initia
tieven nemen inzake de zorg voor hun
archief. Hoopvol is de tendens om - door
het werven van gekwalificeerd archief-
personeel - het uitbouwen van een
archief te ondersteunen.
Hoewel er heel wat gemeente- en
stadsarchieven bestaan, is er helemaal
geen sprake van een sluitend net. De
gemeentewet stelt wel dat de gemeenten
de zorg voor hun archief op zich moeten
nemen, maar verdere bepalingen zijn er
niet: geen verplichting om een gemeen
tearchivaris aan te stellen of om archiva
rissen te werven; evenmin om een
gemeentelijke archiefdienst op te richten
of een archiefbewaarplaats. Exploitatie
kosten voor het archiefbeheer staan niet
op de begroting. Erop toezien dat de
gemeenten hun archieven niet verwaar
lozen en de vernietigingslijsten correct
toepassen, behoort tot het takenpakket
van het Algemeen Rijksarchief. Boven
dien laat de Archiefwet toe dat gemeen
ten die geen eigen archiefdienst hadden,
een beroep kunnen doen op het vangnet
en de depots van het Rijksarchief. Dit is
in het verleden al te vaak gebeurd.
Tussen gemeenten of binnen gemeenten
bestaan geen officiële samenwerkingsver
banden op archiefgebied. Toch ziet het
ernaar uit dat de eerste voorzichtige stap
pen naar samenwerking worden gezet. In
de periode van 1977 tot 1982 vond een
belangrijke samenvoeging of fusie van
gemeenten plaats in België. De 2.359
gemeenten werden teruggebracht tot 589
gemeenten en de laatste jaren maken
steeds meer gemeenten op een steeds
betere manier werk van het gemeentelijk
archief. Merkwaardig is dat er vooral in
Vlaanderen heel wat actieve gemeente
en stadsarchieven bestaan, maar dat deze
in Wallonië vrijwel geheel ontbreken.
Streekarchieven zijn er niet in België.
De wetgeving stelt wel dat de andere
lokale besturen die naast de gemeenten
bestaan, ook een archiefplicht hebben.
Het gaat dan om de Openbare Centra
voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW's)
die welstandsondersteuning en zorg voor
bejaarden en zieken organiseren, en om
de kerkfabrieken. Deze laatsten bestaan
sedert de Franse tijd als beheerders van
de onroerende goederen en het patrimo
nium van de kerken. Een aantal van deze
besturen beheert grote, en soms ook heel
belangrijke historische archieven maar
heeft zelden een eigen archiefdienst met
een publiekswerking. Vaak bieden ook zij
hun archieven aan het Rijkarchief aan
voor de verdere bewaring en beschikbaar
stelling.
Het is zonder meer duidelijk dat er
een brede waaier van particuliere archie
ven bestaat: archieven van kloosters,
bedrijven en diverse particuliere initiatie
ven, zoals de universiteit Antwerpen, die
archieven van bedrijven verwerft.
Daarnaast heeft een aantal overheden
zich het bewaren van bepaalde particu
liere archieven aangetrokken: de provin
cie Antwerpen de archieven van architec
ten, de stad Antwerpen de archieven in
verband met het culturele leven in
Vlaanderen sedert de 19de eeuw. Helaas
bestaat er geen volledig overzicht van
deze archieven.
Typisch voor Vlaanderen (en België), zijn
de zogenaamde privaat-rechterlijke ar
chief- en documentatiecentra die de
Vlaamse Gemeenschap erkent en onder
steunt. Het gaat om vier instellingen die
een weerspiegeling zijn van de vier grote
politieke families in Vlaanderen: het
Katholiek Documentatie- en Onder-
25
Door Inge Schoups*
Het ziet er naar uit dat de politieke en
bestuurlijke wereld in Vlaanderen het
archiefwezen begint te ontdekken, januari jl.
deed Bert Anciaux, Vlaams minister van
Cultuur, uitspraken over archieven in zijn
Beleidsnota 2000-2004. Ook worden stede
lijke archieven aangemaand om deel te
nemen aan de erfgoedconvenanten die de
Vlaamse overheid in de steden Brugge,
Gent en Antwerpen zal subsidiëren. Maar
vooral werden op 13 maart vertegenwoordi
gers van de archiefsector uitgenodigd voor
een hoorzitting in het Vlaams Parlement.
Een goede aanleiding om in het
Archievenblad het Belgische en Vlaamse
archieflandschap te schetsen. In hoeverre
wijkt deze af van de Nederlandse situatie?
Het Rijk
Koepelzaal van het Vlaams Parlement.
(Foto: Marnix van Esbroeck.Ars Luminis)
Federale staat
3/
archievenblad
augustus 2000
Provinciebesturen: geen bevoegdheid
Steden en gemeenten: eerste stappen tot
samenwerking
Turnhout
jHartnlali
WEST
VLAANDERE
'lO.-HT.
Andere (lokale) overheidsarchieven: ook
archiefplicht
Brede waaier privé-archieven
augustus 2000
archievenblad
