IN JURIDISCH PERSPECTIEF)
juridische zaken
Uiteraard hebben archivarissen bemoeienis
met auteursrecht in de analoge omgeving. De
door hen meest gebezigde auteursrechtelijk rele
vante handeling is het verstrekken van kopieën
aan klanten uit auteursrechtelijke beschermde
informatiebronnen. Voor zover het voor eigen
studie of gebruik is, laat de auteurswet 1912 dat
toe. Wil die klant een afbeelding gebruiken in
een publicatie, dan moet hij naar de auteursge-
rechtigde verwezen worden. Sommige archief
diensten, die veel foto's en prenten acquireren,
voeren een rechtenadministratie, waarin de
afspraken met verschillende auteursgerechtig
den zijn vastgelegd. Van de ene auteursgerech
tigden mag de archiefdienst exploitatiehande
lingen verrichten, van de andere pertinent niet.
Tot wat voor een bewerkelijke administratie dit
ook kan uitgroeien, als systeem is het nog rede
lijk overzichtelijk.
De praktijk van veel auteursrechtelijke han
delingen door archiefdiensten verloopt langs de
scheidslijn van archiefbescheiden in de zin van
de Archiefwet 1995 en andere informatiebron
nen. Veel archivarissen denken bij archiefbe
scheiden meestal niet vanzelf aan auteursrecht,
maar bij die andere informatiebronnen wel.
Wellicht komt dat door de bij archivarissen
levende gedachte dat foto's en prenten geen
archiefbescheiden zijn in de zin van de
Archiefwet 1995. Zij kunnen die exploiteren, als
er geen auteursrechtelijke bescherming meer op
rust. In deze gedachte zijn archiefbescheiden
van de overheid in archiefbewaarplaatsen in
beginsel openbaar en daarom auteursrechtvrij.
Beide aspecten vragen om verfijning. Op grond
van een Europese richtlijn in 1995 is de auteurs
rechtelijke bescherming aanzienlijk opgerekt en
geldt nu niet meer tot 50 jaar na de dood van de
maker, maar tot 70 jaar daarna. Eén van de
merkwaardige gevolgen was, dat werken van bij
voorbeeld Piet Mondriaan even auteursrechtvrij
waren, maar dat het auteursrecht ten faveure
van zijn erfgenamen daarna opnieuw tot leven
kwam. De meeste archivarissen hebben waar
schijnlijk het idee dat foto's van rond de eeuwwis
seling die ze beheren, auteursrechtvrij zijn. Maar
dat is pas zeker als bekend is dat de maker voor
1930 is overleden. In die zin is de exploitatiemo
gelijkheid kleiner dan enkele jaren geleden.
Ook het auteurs
rechtvrij zijn van overheids
informatie verdient enige nuancering. Door of
vanwege de openbare macht openbaar gemaakte
werken mogen verder openbaar gemaakt of ver
veelvoudigd worden, tenzij het auteursrecht uit
drukkelijk is voorbehouden (art. 15b van de
auteurswet). Nota's, rapporten, verslagen e.d.
van overheidsdiensten vallen in ieder geval
onder dit artikel. Door de overheid in het kader
van haar taak openbaargemaakte werken, waar
op een derde auteursgerechtigd is, vallen hier
ook onder en mogen dus straffeloos verder ver
veelvoudigd worden. Informatieverstrekking in
de zin van de Wet Openbaarheid van bestuur
levert volgens de jurisprudentie geen openbaar
making als bedoeld in de auteurswet op.
Waarschijnlijk - maar deze vraag is nog niet aan
de rechter voorgelegd - is dit bij het ter inzage
leggen van archiefbescheiden in een archiefbe
waarplaats evenmin het geval.
Onder de archiefbescheiden in de zin van de
Archiefwet bevinden zich grote aantallen
auteursrechtelijk beschermde werken van der
den - denk aan brieven, bouwtekeningen e.d. -
die wel ter inzage gelegd mogen worden, maar
waarvan het auteursrecht van de maker intact
blijft: ondanks de inzage zijn ze niet openbaar-
16
gemaakt. In het digitale tijdperk kan dit voor
grote problemen zorgen.
Archiefdiensten dienen niet alleen hun
eigen en andermans auteursrechten te bewaken,
zij worden ook geacht een weerwoord te vinden
op een nieuwe vorm van strandjutterij. Sinds
enkele jaren geniet iemand die een niet eerder
uitgegeven werk, waarvan de duur van het
auteursrecht is verstreken, voor de eerste keer
rechtmatig openbaar maakt, auteursrechtelijke
bescherming gedurende 25 jaar. Die bescherming
geldt ook voor de openbaarmaking van werken,
die nooit auteursrechtelijk beschermd zijn
geweest. Historische archieven behoren daar
eveneens toe. Met andere woorden: een willekeu
rig iemand zoekt in onze archieven interessante
bronnen bij elkaar waarvan het auteursrecht is
verlopen of die nooit auteursrechtelijk
beschermd zijn geweest. Hij maakt ze, openbaar
(na eerst van de door de Archiefwet geboden
mogelijkheid gebruik te hebben gemaakt om een
kopie te krijgen) en heeft gedurende 25 jaar alle
openbaarmakings- en verveelvoudigingsrechten.
Aan de Archiefdienst is vervolgens elke exploita
tiemogelijkheid ontnomen.
Interpretatie van het begrip 'uitgegeven' in de
frase 'niet eerder uitgegeven werk' maakt het
wellicht mogelijk om stukken die zijn opgeno
men in een archiefinventaris, als uitgegeven
kunnen beschouwen. In ieder geval geldt dat
niet voor stukken die niet in een voor het
publiek beschikbare inventaris of catalogus zijn
opgenomen. Het is maar zeer de vraag of archief
diensten dit kunnen pareren met het argument
dat zij de eerste openbaarmaking verrichten,
namelijk door de stukken in de studiezaal ter
inzage te leggen. Op dit punt is meer duidelijk
heid nodig.
In het huidige digitale tijdperk loont het
voor archiefdiensten de moeite goed op hun
auteursrechten te letten. Wat ze aan rechten
bezitten moeten zij administreren. Zo zou elke
dienst bij iedere verstrekking in kopievorm daar
op moeten vermelden of het auteursrecht aan
haar toebehoort. Ook na het verstrijken van het
auteursrecht in de tijd heeft de archiefdienst nog
exploitatiemogelijkheden. Zij kan een privaat
rechtelijke overeenkomst sluiten met degene die
om een kopie vraagt. En bij schenking van
archieven of collecties, kan in de betreffende
akte uitdrukkelijk staan dat de schenker behalve
de eigendom ook alle overige rechten die hij ten
aanzien van het archief of de collectie bezit,
overdraagt. Dus ook het auteursrecht.
Waarom zoveel aandacht voor exploitatiemoge
lijkheden?
Met name de distributiemogelijkheden die ont
staan door digitalisering veroorzaken dat derden
uiterst gebrand zijn op verwerving van rechten,
vaak beeldrechten. Zo koopt Bill Gates op grote
schaal rechten op afbeelding van schilderijen
op, in de wetenschap dat dit op den duur vruch
ten afwerpt. En er bestaan ook bedrijven die de
fotoverzameling van archieven graag gratis op
Internet zetten, als zij maar verdienen aan de
raadplegingen van de site. Beeldbanken zijn
potentiële goudmijnen, vandaar dat archief
diensten zeer alert moeten zijn op de bescher
ming van hun rechten. Tegelijkertijd willen zij
hun klanten zo goed mogelijk bedienen. In toe
nemende mate doen zij dat door informatie te
digitaliseren en on-line aan te bieden. In veel
gevallen gaat het om informatie die de overheid
van derden heeft verkregen, en waarvan het
auteursrecht bij die derden berust.
De auteursrechtelijke
bescherming is
aanzienlijk opgerekt en
geldt nu niet meer tot
50 jaar na de dood van
de maker, maar tot
70 jaar daarna.
Zo koopt Bill Gates op
grote schaal rechten op
afbeelding van schilde
rijen op, in de weten
schap dat dit op den
duur vruchten afwerpt.
En er bestaan ook
bedrijven die de
fotoverzameling van
archieven graag gratis
op Internet zetten,
als zij maar verdienen
aan de raadplegingen
van de site.
17
In het Nederlands archiefwezen
heerst grote dynamiek.
Bestuurlijk-organisatorisch staat
het in de steigers, onder andere
door nieuwe samenwerkingwer-
kingsvormen. Niet alleen fysieke
samenvoegingen van Rijks- en
Gemeentearchieven en de
vliegende start van de Archief
koepel, maar ook gemeenschap
pelijke projecten en straks de
Regionale Historische Centra.
Archivarissen verlaten steeds
meer hun veilige archiefburcht
en verleggen hun werkterrein
naar de ontstaanskant van de
informatie. Daar houden zij zich
bezig met het mede-ontwerpen
van informatieprocessen en het
bestieren van de documentaire
informatievoorziening.
Gelijktijdig vinden er vanuit
archivarissen perspectief perifere
juridische ontwikkelingen zou
kunnen noemen, plaats. Deze
spelen zich af op het kruispunt
van enerzijds informatietechno
logie en anderzijds de juridische
bescherming van de intellectu
ele eigendom, de persoonlijke
levenssfeer en openbaarheid
van bestuur. Wellicht is de por
tee hiervan nog niet helemaal
doorgedrongen, maar dit kruis
punt levert explosieve mengsels
op, die de archivaris voor grote
uitdagingen stellen. Overigens
treft dit door de harmonisatie
van regelgeving in de Europese
Unie de Nederlandse archivaris
in praktisch gelijke mate als zijn
collega's in EU-verband.
Het archief van de toekomst
Door Charles Noordam*
Vijftien jaar geleden was er in Nederland nog geen
specifieke privacywetgeving, laat staan dat iemand
kon bedenken dat er fundamentele problemen op
het gebied van auteursrecht zouden kunnen ont
staan door toepassing van informatietechnologie.
De Archiefwet werd nog gezien als een poortwach
ter die de archiefburcht beschermde tegen allerlei
daar niet thuishorende rechtsfiguren. Een lang
gekoesterde status aparte, maar het einde komt in
zicht. De juridische werkelijkheid van de archivaris
gaat drastisch veranderen, overigens mede gesti
muleerd door de gewijzigde taakopvatting van die
zelfde archivaris. Dat we op een aantal terreinen
niet of te laat present zijn, heeft grote gevolgen
voor het archief van de toekomst.
Kleinere exploitatiemogelijkheid
Foto's van rond de eeuwwisseling pas auteursrechtvrij als bekend
is dat de maker voor 1930 is overleden.
archievenblad
juni 2000
Strandjutterij
Bescherming eigen rechten
Een voorbeeld uit de praktijk: een archiefdienst
wil de complete serie bouwvergunningen van de
gemeente digitaliseren en vervolgens on-line dis
tribueren. De betreffende archiefdienst kan hier
mee dubbel in de fout gaan. De bouwtekeningen
in de bouwdossiers zijn auteursrechtelijk
beschermde werken, waarvan de maker - meest
al een architect- het auteursrecht bezit. De digi
tale opslag daarvan is een niet toegelaten nieu
we verveelvoudiging, niet te vergelijken met het
maken van een kopie voor eigen studie of
gebruik. Vervolgens is de on-line distributie een
nieuwe vorm van openbaarmaking, waarop de
zogenaamde uitputting van openbaarmaking
niet van toepassing is. Kortom: het mag niet. De
ontwerp-richtlijn van de Europese Unie voor har
monisering van het auteursrecht sluit hierbij aan.
In een amendement op deze ontwerp-richtlijn
wordt weliswaar de reproductie van auteursrech
telijk beschermde werken toegestaan aan archie
ven en bibliotheken, maar uitsluitend met het
oog op 'archivering en behoud'. On-line distribu
tie valt daar buiten.
juni 2000
archievenblad
