CMj essjfWDX
J.H.A. Lokin, C.J.H. Jansen, F. Brandsma Het Rooms-Friese recht.
De civiele rechtspraktijk van het Hof van Friesland in de I7e en I8e eeuw
36J
zomncutci,
ceyrc/i
'jj-iui oen
Volkstellingen op cd-rom
■■B
literatuur
OM/L
literatuur
sm
37
Verloren Hilversum/Rijksarchief Leeuwarden 1999. ISBN 90 -6550-075-8. 240 blz., fl. 50,-.
Op 24 september 1999 werden in
Leeuwarden maar liefst vijf nieuwe boe
ken gepresenteerd over het Hof van
Friesland: een prosopografische studie
van de raadsheren van het Hof over de
periode 1499 - 1811 (O. Vries e.a), een
naamlijst van leden van de rechterlijke
macht over de periode 1811 - 1999 (R.S.
Wegner Sleeswijk en L. Oldersma), een
reprint van de catalogus van de biblio
theek van het Hof (met een inleiding van
R.Feenstra), een nieuwe inventaris van
het archief van het Hof over de periode
(1S02) 1561 - 1811 G-L. Berns e.a.) en het
voorliggende boek. Een bundeling van
de lezingen die op deze dag zijn gehou
den is in het vooruitzicht gesteld.
Aanleiding tot dit alles is de plechtige
herdenking van het stichtingsjaar, 500
jaar geleden. Is zo'n 'geboortejaar' voor
vele gewestelijke hoven in de Noorde
lijke Nederlanden niet nauwkeurig aan
wijsbaar, in Friesland kan dat wel. Na een
flinke periode van burgertwisten - waar
aan kloosterorden de namen van
Schieringers en Vetkopers verbonden
hebben - werd eindelijk op 20 juli 1498
Albrecht van Saksen door keizer Maximi-
liaan tot erfelijk heerser van Friesland
benoemd, schrijven auteurs: belenen zou
correcter zijn. Een jaar later stelde
Albrecht een raad in belast met het
bestuur en de rechtspraak over dit gebied
dat voor een groot deel samenviel met de
hedendaagse provincie Friesland. Deze
raad - de Hoge Raad van de hertog van
Saksen in Friesland geheten - is zestien
jaar in functie geweest. Na de verkoop
van de rechten over Friesland aan de
jeugdige Karei V wordt de Saksische Hoge
Raad in 1515 opgevolgd door het Hof
van Friesland dat met enige wijzigingen
tot 1811 is blijven bestaan. Reserveerden
de aanwezigen bij de boekpresentaties op
uitnodiging van de President van het
hedendaagse Hof de herdenking in 2015
al in hun agenda, de continuïteit van de
werkzaamheden van Hoge Raad en Hof is
van dien aard geweest dat de oprichting
van de Hoge Raad in 1499 als datum voor
de viering kon worden genomen. Een
continuïteit die overigens slechts in
enkele van de verschenen publicaties tot
uitdrukking is gebracht. Het is verheu
gend dat de hoogleraren Lokin, Jansen
en Brandsma voor deze gelegenheid een
studie naar de rechtspraktijk in de 17e en
18e eeuw hebben gepubliceerd. Zij zijn
niet de eersten die het rechtspraakonder-
zoek in dit Hof hebben ter hand geno
men; te denken valt bijvoorbeeld aan de -
niet door de auteurs vermelde - disserta
ties uit de vorige eeuw van J.M. van
Beyma (Leiden 1835) en - voor de perio
de van de 17e en 18e eeuw - J. Sickenga
(Leiden 1869), waarin veel achtergrond
informatie over de institutionele geschie
denis en het procesrecht te vinden is. De
waarde van het voorliggende boek ligt
dan ook niet in de volledigheid maar in
de demonstratie van een moderne
methode van rechtspraakonderzoek en
het gebruik van de archieven daarbij.
De auteurs moesten zich beperkingen
opleggen. Zij hebben gekozen voor een
selectie van civielrechtelijke onderwer
pen, voorafgegaan door een korte institu
tionele geschiedenis. Een uitgebreide
slotbeschouwing rondt het boek af. Bij
de keuze van de onderwerpen hebben de
auteurs zich bepaald tot een dertiental
casussen, verspreid over het personen -
en familierecht, het goederenrecht en
het verbintenissenrecht; in de tijd
gespreid over de periode (1611) 1693 -
1800, met het accent dus op de 18e eeuw.
De beklemtoning van de 18e eeuw is het
gevolg van zowel de overlevering van het
archief, als de toegankelijkheid ervan. In
het archief ontbreken namelijk de pro
cesdossiers over de periode vóór 1700.
Belangrijker nog dan voor de recht
spraakgeschiedenis van de 19e en 20e
eeuw is de aanwezigheid van dossiers in
de daaraan voorafgaande tijd. Dit hangt
voor een groot deel samen met het feit
dat ten tijde van de republiek niet het
voorschrift gold dat rechterlijke uitspra
ken gemotiveerd dienden te zijn. De juri
dische argumentatie waarop de uitspraak
rust moet dientengevolge uit de dossiers
worden gereconstrueerd. Bovendien
bevatten zij, afgezien van een schat aan
historische gegevens, ook antwoorden
op talrijke andere voor de hedendaagse
rechtshistoricus actuele vragen, zoals bij
voorbeeld gedemonstreerd wordt in de
dissertatie van A.A. Wijfels over de recht
spraak van de Grote Raad van Mechelen
(Amsterdam 1985). Toegespitst op het
Hof van Friesland betreft zo'n vraag de
mate waarin en de wijze waarop het
Romeinse Recht in de Friese rechtspraak
is gerecipieerd. De prikkelende opmer
king van Lokin c.s. over de Roomsgezind
heid van de Friezen moet in deze context
begrepen en geverifieerd worden. Het
boek geeft er een aanzet toe. Elke casus is
van een gedegen commentaar voorzien
waarin de elementen van rechtsvergelij
king met het hedendaagse -, het Justi-
niaanse - en (om zo te zeggen, getrouw
aan een Friese traditie) het Rooms -
Hollandse recht steeds terugkeren. De
verwijzing naar de bronnen is royaal; de
Latijnse teksten worden vertaald en de
adagia verklaard.
Een tweede reden voor beperking was
voor de auteurs de voor het gestelde doel
moeilijke toegankelijkheid van het
archief. Zoals in meer rechterlijke archie
ven zijn ook hier de toegangen niet
direct gericht op de behoeften van de
rechtspraakonderzoeker. In noot 10 op
bladzijde 228 wordt daarom bepleit een
aanvang te maken met nadere ontslui
ting door middel van regesten van de
civiele dossiers (maar dat geldt uiteraard
ook de strafdossiers). Mijns inziens is het
ook dringend gewenst te zoeken naar een
methode om de bundels processtukken
in rechterlijke archieven inzichtelijk te
maken: het moge duidelijk zijn dat bij
voorbeeld ingediende conclusies en ad-
vertissementen van rechten voor recht
spraakonderzoek onmisbaar zijn. Het
voorliggende boek toont belang en
noodzaak ervan overduidelijk aan.
archievenblad
juni 2000
Naast een overzicht van geraadpleegde
archivalia bevat het boek een bronnenre-
gister met verwijzing naar "wetteksten"
en een handzaam (juridisch) trefwoor
denregister. Voor een persoonsnamenre
gister leende de tekst zich niet.
De raadsheren van het Hof van Friesland in de lijkstatie
van stadhouder Willem Frederik, 1664. Voor hen uit
lopen de deurwaarders; de raadsheren worden gevolgd
door de subsituut- en ondergriffier. Kopie van een gravu
re van M. Noë en C.Appaeus, 1666
Anders dan de ondertitel wellicht doet ver
moeden, moet er nog veel onderzoek
gedaan worden naar de rechtspraktijk van
het Hof van Friesland. De auteurs doen
een paar interessante suggesties (pag. 228).
De lezer ziet dan ook uit naar het vervolg;
in 2015 of zoveel eerder als mogelijk.
R.W.G. Lombarts, Leiden
Data en publicatie volkstelling 1899,
twee cd-roms, ISBN 90-6861-176-3, fl 129,
en Publicaties volkstellingen 1795-1971,
vijf cd-roms
IISG en NIWI Amsterdam, 1999.
ISBN 90-6861-177-1. fl 249,-
§IMKi
Sifil
Sisü
Foto afkomstig uit 'Drenten gezocht'
In 1795 werd voor de eerste keer in
ons land een volkstelling gehouden, in
1971 vond de meest recente volkstelling
plaats. Vanaf 1829 tot 1971 werden er
om de tien jaar tellingen gehouden. Ze
bevatten een schat aan informatie van
historische, sociaal-economische, demo
grafische en culturele aard, waardoor ze
een helder beeld geven van de ontwikke
ling van Nederland in de laatste twee
eeuwen. Uit de volkstellingen is bijvoor
beeld af te leiden hoe snel de bevolking
en de gemeenten groeiden, arbeidsdeel-
neming beroep en vrouwenarbeid, huis
vesting, kerkelijke gezindheid, onder
wijsniveau, leeftijdsopbouw van de
bevolking en verstedelijking. Uit de cij
fers blijkt dat de gezinsomvang in de
loop der tijd is gedaald.
Het Centraal Bureau voor de Statistiek
(CBS) en het Nederlands Instituut voor
Wetenschappelijke Informatiediensten
(NIWI) hebben alle Nederlandse volkstel
lingen over de periode 1795-1971 gedigi
taliseerd en op cd-rom gezet. Ze zijn als
digitale afbeeldingen (images) op de cd-
roms raadpleegbaar. De eerste CBS-volk-
stelling van 1899, waarin alle cijfermati
ge gegevens zijn opgeslagen, is nu tevens
als een database beschikbaar. De volkstel
lingen zijn slechts in een beperkt aantal
exemplaren bij de universiteitsbibliothe
ken en het CBS in Nederland aanwezig
en verkeren door het vele gebruik in
minder goede staat. De database van de
volkstelling van 1899 maakt het voor de
onderzoeker mogelijk om zelf tabellen
samen te stellen. Voor het opzoeken van
gegevens van de tellingen van 1795-1971
is een apart zoeksysteem ontworpen.
Hier kan men zoeken op het jaar van de
telling, het soort of deel van de telling en
op onderwerp. De onderzoeker kan ook
door de images bladeren. Een deel van de
gegevens is tevens op Internet beschik
baar: www.volkstelling.nl. Hierop staat
wel de volledige tekst van de inleiding
van de volkstelling uit 1899 met tabellen
en grafieken, maar er kan alleen in de
inleiding gezocht worden. De tabellen
van de volkstelling van 1899 zijn
beschikbaar op de site van het CBS:
www.cbs.nl.
De cd-rom uitgave bestaat uit twee sets
met cd-roms:
Set 1: data en publicatie volkstelling
1899. (twee cd-roms) Deze cd-roms
bevatten de volledige tekst van de inlei
ding, alle gepubliceerde tabellen en data
bases en alle afbeeldingen van de oor
spronkelijk gedrukte publicatie. De
gebruiker kan hier zelf tabellen samen
stellen.
Set 2: publicaties volkstellingen 1795-
1971 (vijf cd-roms) Deze set bevat afbeel
dingen van alle pagina's van de gedrukte
volkstellingen.
De cd-roms zijn te bestellen bij het IISG,
Cruquiusweg 31, 1019 AT Amsterdam, maar
zijn ook te koop bij de boekhandel.
Annabelle Meddens-van Borselen
juni 2000
archievenblad
