1
I
werk in uitvoering
BEWERKING
ARCHITECTE
De onhanteerbaarheid
van calques, die na een
opgerolde staat van
tientallen jaren hun beeld
niet meer prijsgeven
zonder in snippers uiteen
te vallen.
Een architect is geen ambtenaar,ondernemer of
beeldend kunstenaar zonder meer. Ook al is zijn
archief duidelijk gestructureerd, ook al vertoont
het kenmerken van een bedrijfsarchief, ook al
bevat het ontwerpen met een artistieke kwali
teit. Het is van alles wat.
Anders dan archivarissen hebben architec
ten de neiging geschreven stukken weg te gooi
en en plaatjes te bewaren. De tekeningen, foto's
en misschien zelfs maquettes geven praktische
problemen bij berging en raadpleging en de
meest gestelde vraag aan ons betreft dan ook de
verpakking'1'. Deze archieven zijn voor het NAi
dagelijkse kost, wat niet betekent dat wij voor
alle problemen een oplossing hebben.
Het zijn er vele: vooral van materiële aard: zuur
papier uit het begin van de 20e eeuw, de onhan
teerbaarheid van calques, die na een opgerolde
staat van tientallen jaren hun beeld niet meer
prijsgeven zonder in snippers uiteen te vallen,
vergeelde lichtdrukken op zure panelen geplakt
en ook problemen met museale voorwerpen en
maquettes, die evenals moderne kunstobjecten
uit vergankelijke plastics en verkleurende kar
tons bestaan. Lastig, zelfs bij vernietiging, want
calques mogen niet in de papierbak het is che
misch afval en moet afzonderlijk worden afge
voerd.
En dan de problemen bij de bewerking: wat
is de status en context van deze documenten
waarvan de archiefvormers meestal beter kon
den tekenen dan schrijven, beter konden bou
wen dan administreren? Problemen met num
mers. Architectenarchieven zijn een en al num
mers: werken-, bestek- en tekeningnummers,
meestal niet bruikbaar als de nummers die de
archivaris nodig heeft: inventaris-, aanvraag-,
microfilmnummers, binnenkort cd-romnum-
mers en (niet onbelangrijk) de depotnummers
van de verspreid te bergen projectdossiers.
Sommige onderdelen van deze archieven vor
men voor klanten belangrijke bronnen (kunst
historici, restauratiearchitecten) en voor hen
kan het nodig zijn onderdelen van het archief
stuksgewijs en op een specialistische wijze te
bewerken: dat leidt tot nog gedetailleerder num
meringen. Over oude ordes moet men zich bij
deze archieven niet te veel illusies maken, de
zorg die een architect(enbureau) aan het archief
besteedde, ging veelal alleen naar (bepaalde
categorieën van) de tekeningen uit en zo zal de
archivaris zelf orde moeten aanbrengen in het
overige. Bij de bewerking moet men voortdu
rend keuzes maken: hoe gedetailleerd wordt de
beschrijving, hoe worden de projectdossiers
geordend, wat te doen met het niet-projectge-
bonden materiaal en met de documentatie?
Daarbij is een leidraad nodig en die is gelegen in
het begin: de reden van acquisitie.
Het NAi-beleid is tweeledig. Het richt zich
op zowel het documenteren van de Nederlandse
architectuur in den brede, over de periode vanaf
1800, als op het conserveren van archieven van
vooraanstaande Nederlandse architecten. Dit
laatste vloeit voort uit het streven waarmee de
eerste collectievorming rond 1900 begon, name
lijk om een museum te vormen van de Neder
landse bouwkunst. Dit criterium is helder: de
archieven van Piet Blom, Gerrit Rietveld en Rem
Koolhaas berusten in de NAi-collectie vanwege
de topkwaliteit van hun ontwerpen en 'hun
invloed op de Nederlandse architectuur. Maar
daarnaast verwerft het NAi om bepaalde aspec
ten van de gebouwde omgeving in Nederland te
documenteren: een typische naoorlogse-scho-
lenbouwer Ingwersen en een architectenbureau
als van Wissing, dat door de omvang van de
24
werk in uitvoering
ARCHIEVEN
productie representatief is voor de Nederlandse
wederopbouwarchitectuur.
Overwegingen die een leidraad vormen, niet
alleen bij de schoning'2', maar ook bij acquisitie
en bewerking. Daarom hechten we veel waarde
aan stukken die het hele oeuvre documenteren
zoals fotocollecties, presentatiemateriaal, tijd-
schriftdocumentaties en zelf samengestelde ten
toonstellingen. Dikwijls te vinden in de kelder
of op de tekenkamer, bij een afdeling Public
Relations of een goed georganiseerd secretariaat.
Het is belangrijk ze te lokaliseren ook als de
acquisitie alleen de tekeningen kan of mag
betreffen.
In een later stadium, bij de bewerking, wordt
een scheiding tussen archief en documentatie
niet erg puristisch uitgevoerd. Deze archieven
zijn naar hun aard sterk documentair bijge
mengd (als men geluk heeft) en dat voegt aan de
waarde van het bronnenmateriaal toe.'1'
Juist vanwege het eenzijdige karakter van
wat een architect is geneigd te bewaren - docu
mentatie van vooral het gebouwde en niet de
werkwijze op een bureau of de ideeënvorming
rond een ontwerp - loont het zoveel mogelijk
mensen te spreken die bij architect en bureau
betrokken waren: weduwe, familieleden,
bureaumedewerkers en vroegere studenten.
Vaak heeft het materiaal ook een dergelijke
gemengde herkomst. Daarnaast is er voor het
vooronderzoek de eigen bibliotheek met 40.000
boeken en tijdschriften, aangevuld met 25 meter
knipsels over Nederlandse architecten en gebou
wen, bijgehouden sinds 1970. Ook de uitgebrei
de tijdschriftenindex van de TU Delft en de
Architectural Periodical Index zijn in huis raad
pleegbaar.
Het belangrijkste stuk in deze fase is ongetwij
feld de eigentijdse, maar zeer kritisch te benade
ren, werkenlijst. Als toegang zonder meer geeft
deze altijd problemen en weinig toegang, zeker
als het bureau in de werkencodering een beteke
nis heeft ingebouwd die in de loop der jaren aan
wijzigingen onderhevig bleek. Sommige werk-
nummers betreffen geen project maar zijn zg.
'containernummers': oplossingen om prijsvra
gen, studies, diversen of onduidelijke projecten
aan te duiden (en altijd nog plezieriger dan wan
neer deze niet zijn aangeduid). Verbouwingen
en uitbreidingen zijn afwisselend wel en niet
van een nieuwe code voorzien.'4'
Bij een koppeling van codes aan een financiële
administratie, vallen prijsvragen of ontwerpen
die niet werden uitge
voerd buiten de lijst:
meestal gaat het om niet betaalde, maar wel
belangrijke ontwerpen. Daarnaast kan de plaat
singslijst uitwijzen dat het archief meer projec
ten documenteert dan op de werkenlijst staan
genoemd.
Voordat de werkenlijst een oeuvrelijst is, en
geschikt voor de inventarisatie van de projecten
dossiers, is veel onderzoek nodig, zoals het
opstellen van een curriculum van de architect.
Wat was zijn opleiding, welke de samenwerkin
gen, dienstverbanden of andere maatschappelij
ke taken?
Bij een archief dat meer is dan tekeningen, was
de architect veelal ook meer dan zijn werken.
Veel architecten zijn ook op andere terreinen
beroepsmatig actief en zo is een lijst van taken
onmisbaar voor de opstelling van de plaatsings
lijst terwijl deze op zijn beurt het curriculum
waarschijnlijk zal aanvullen. Voor een archivaris
natuurlijk gesneden koek, onze ervaring is dat
we dit moesten benadrukken bij het aantrekken
van archiefbewerkers materiedeskundigen '5'.
Architectuurhistorici zijn in principe objectge-
richt terwijl de bewerker oog moet krijgen voor
de achterliggende taken in het hele archief.
Uiteraard is het niet mogelijk
dit onderwerp voor alle soorten
architect(uur)archieven te behan
delen, daarvoor verschillen oeu-
vres en archieven te zeer. Ook de
beschikbare werkkracht en de
vragen van de klant kunnen van
invloed zijn op de inrichting van
de inventaris en de gedetailleerd
heid van beschrijving.
De beschikbare formats die in
gebruik zijn op de verschillende
beeldverzamelingen bij archief
diensten gaan al veel verder dan
de meeste archivarissen kunnen
of willen gaan'6'. Wij werken
van grof naar fijn en een plaat
singslijst waarop de projectdos
siers traceerbaar zijn en globaal
de overige gedocumenteerde activiteiten zijn
genoemd, biedt lange tijd een voldoende toe
gang.
Gaat men wel inventariseren dan geven onder
staande rubrieken een indruk van de mogelijk
heden, de onderlinge rangschikking kan uiter
aard zeer variëren.
Bij een archief
dat meer is dan
tekeningen, was de
architect veelal
ook meer dan zijn
werken.
25
Leuk
Lastig
De toren van Bazel, ook
zo'n maquette met proble
men van materiële aard.
Door Marjanne Kok
Bij veel archiefdiensten ligt waarschijnlijk nog
ergens in een hoek zo'n branchevreemd archief
waar iedereen met een boogje omheen loopt: grote
blauwbedrukte bladen, afbrokkelende calques,
kokers met roestende deksels, kortom een architec
tenarchief. Leuk om te krijgen, lastig om te bergen
en te bewerken. Hoe lastig weten ze maar al te
goed in het Nederlands Architectuurinstituut.
Dagelijkse kost van materiële aard
Een en al nummers
Acquireren en binnenhalen
archievenblad
mei 2000
Werkenlijst en plaatsingslijst.
J.B. Ingwersen
Beschrijving en Ordening
De inventaris van het archief
van J.B. Ingwersen: een van de talrijke
inventarissen van het NAi.
De bewerker moet oog krijgen
voor achterliggende taken in het hele
archief.
archievenblad
