iteratuur
op enkele belangrijke terreinen, met
name begroting en politieke controle van
de regering, overlappende bevoegdheden
bezaten. De machten werden scherper
gescheiden; de Senaat kreeg een belang
rijke rol in het wetgevend proces en daar
naast een zeer specifieke functie als be-
zinningskamer ('reflectiekamer'), als ont
moetingsplaats tussen de diverse ge
meenschappen en als forum voor grote
maatschappelijke debatten. Deze hervor
ming gaf reden om - voor het eerst - de
geschiedenis van de Senaat omvattend te
beschrijven. Elf, uit universitaire- en Se
naatskringen afkomstige auteurs, bega
ven zich op gedegen en vooral ook kriti
sche wijze op de meer of minder ontgon
nen terreinen van dit stuk parlementaire
geschiedenis.
Zo wordt het ontstaan van het Belgische
tweekamerstelsel geplaatst tegen de boei
ende achtergrond van de politieke theo
rie van de vroege negentiende eeuw.
Mme De Staël, Cicero, Lafayette, Mon
tesquieu, Thiers, Adams en vele anderen
werden door voor- en tegenstanders van
het bicameralisme uitbundig geciteerd.
Kenmerkend is evenwel dat alle visies
toch pasten binnen het brede liberale ge-
dachtengoed. Wat dat betreft is de Bel
gische situatie een exponent van de ont
wikkelingsfase van de democratie in
Europa in die tijd. De discussies en de uit
eindelijke inrichting van het tweekamer
stelsel passen in de overgangfase tussen
het oude en het nieuwe regiem: 'Een
Eerste Kamer, die de aristocratie en de
bezittende klasse vertegenwoordigt, staat
tegenover een Tweede Kamer, met een
meer burgerlijke samenstelling...' (p. 28).
Door de opkomst van het socialisme
kwamen er verschuivingen in de verhou
dingen tussen beide kamers. De 'nieuwe
tijd' kreeg ook zijn beslag in de eerste
Belgische grondwetsherziening van 1893
toen onder druk van de arbeidersorgani
saties het kiesstelsel werd gedemocrati
seerd. Voor het cijnskiesrecht kwam een
algemeen mannenstemrecht in de plaats;
een spectaculaire omwenteling voor de
Kamer van volksvertegenwoordigers.
Voor de Senaat betekende de hervorming
een overgang van het hoogbegrensde
cijnskiesstelsel naar een combinatie van
de cijnsvoorwaarde en van getrapte ver
kiezingen voor een deel van de leden.
Het effect was per saldo dat de Senaat
zich meer en meer ontplooide tot een
bolwerk tegen de democratische bewe
ging. Pas bij de grondwetsherziening van
1921 drong de democratische stroming er
effectief in door. Verlaging van de cijns-
voorwaarde en van de kiesgerechtigde
leeftijd tot 21 jaar waren aanvankelijk de
uitgangspunten, maar door de behoefte
zich te onderscheiden van de Kamer,
kwam ten aanzien van de samenstelling
van de Senaat een compromis uit de bus.
De belangrijkste 'democratiseringsimpuls'
bestond er uit dat niet alleen welgestel-
den, maar ook mensen met andere capa
citeiten gekozen konden worden.
De periode 1921-1970 wordt als eenheid
in het boek behandeld met als voor
naamste kenmerken de afbrokkeling van
het elitaire en Franstalige karakter van de
Senaat en de nu dominant wordende
invloed van de politieke partijen. Hier
door nam de herkenbaarheid van de ver
schillende 'soorten' senatoren, zoals die
bij de stelselwijziging van 1921 in het
leven waren geroepen, sterk af. Vanaf
1970 wordt de discussie over rol en
samenstelling van de Senaat primair
bepaald door het ingrijpende proces
waarin België via vier grondwetsherzie
ningen uiteindelijk wordt omgevormd
van een unitaire tot een federale staat. In
dit proces speelde de Senaat als 'reflectie
kamer' zelf een belangrijke rol.
De auteurs zijn erin geslaagd om de chro
nologische opzet van het boek niet ten
koste te laten gaan van de uitdieping van
een aantal belangrijke thema's. Zij 'pei
len' voor zowel de 19e als de 20e eeuw de
houding van de Senaat ten aanzien van
de belangrijke politieke, economische en
maatschappelijke vraagstukken. De uit
voerige beschrijving van de rol als forum
voor de brede maatschappelijke discussie
in de periode 1970-1995 laat zien dat de
Senaat op vele terreinen initiatief nam
tot legistieke activiteiten die de 'kwaliteit
van de samenleving' verhoogden (ruim
telijke ordening en stedenbouw, huwelijk
en gezin, e.d.). De vele tabellen met
weergaves van samenstelling van de
Senaat (zetelverdeling naar regio's en par
tijen, coöptaties, e.d.), aantallen vrouwe
lijke en adellijke senatoren, leeftijdscate
gorieën, aantallen opheffingen van de
parlementaire onschendbaarheid, inter
pellaties, e.d., maken het hoofdstuk 'De
Senaat aan het werk' tot een echt 'werk
document' waar vele onderzoekers weer
verder mee kunnen. Aan de 'senatoren
van rechtswege', de Belgische prinsen in
de Senaat, is een apart hoofdstuk gewijd.
De auteur wijst op het feit dat de symbo
lische kracht van het Koningshuis voor
de versterking van de Belgische eenheid
ook tot uiting komt in het fenomeen van
de 'senatoren van rechtswege': boven de
partijen staand en verzoenend.
Dat ook aan de huisvesting van de Senaat
aandacht wordt besteed is een gelukkige
keuze. Niet alleen is die geschiedenis op
zichzelf al interessant vanwege de belang
rijke architectonische en kunsthistorische
aspecten ervan, maar daarnaast is de
behandeling ervan bijna onontkoombaar.
Als 'Herrschaftszeichen' zijn de parlemen
taire gebouwen vanaf 1830 een directe
vertolker geweest van de ambities en aspi
raties van het Parlement, hetgeen al blijkt
uit de naam 'Paleis der Natie' of, in de
toenmalige terminologie, 'Volkshuis'.
Een bibliografie, een senatorenlijst en
een lijst van verkiezingsuitslagen com
pleteren het boek. Vermeldens- en prij
zenswaard is het hoofdstuk 'Bronnen
voor de geschiedenis van de Belgische
Senaat'. In feite is er sprake van een com
plete onderzoeksgids, met daarin een
overzicht van de archiefvormers in de
Senaat en de structuur en onderzoeks-
waarde van de senaatsarchieven. Een der
gelijk hoofdstuk zou voor ieder boek ver
plicht gesteld moeten worden!
Door een Nederlandse bril beschouwd,
valt aan dit boek op dat enkele voor ons
'echte Belgische' onderwerpen zoals de
taalkwestie, niet of nauwelijks aan de
orde komen. Het boek behandelt alleen
de rol van de Senaat bij de wetgeving met
betrekking tot culturele autonomie. Zo
worden er wel meer onderwerpen, bij
voorbeeld de grondwetswijziging van
1993, erg 'droog' behandeld aan de hand
van de belangrijkste legistieke momen
ten. Maar wat gebeurde er in de wandel
gangen? Er had wat meer oog mogen zijn
voor de informele context van het gebeu
ren in de Senaat. Of is dit een typisch
Nederlands, door Nova, Netwerk, Zembla
en Haagse Kringen vertekend beeld van
wat wij over het politieke bedrijf menen
te moeten weten?
Vanuit dezelfde vroeg-19e -eeuwse wor
tels ontstaan, hebben de Nederlandse
36
literatuur
Eerste Kamer en de Belgische Senaat in
grote lijnen een zelfde ontwikkeling
doorgemaakt. Natuurlijk in de context
van een brede Europese ontwikkeling
van democratisering die een aantal
malen een impuls heeft gekregen door
wijziging van kiesstelsel en dus ook
samenstelling van het parlement. Cen
trale probleemstelling voor Eerste Kamer
en Senaat was: indien Eerste Kamer/
Senaat anders zijn samengesteld dan
Tweede Kamer/Kamer van volksvertegen
woordigers, dan zullen zij een rem zijn
op de politieke projecten van laatstge
noemde organen en gaan er onvermijde
lijk stemmen op om hen te hervormen of
af te schaffen. Lijkt de samenstelling van
de Eerste Kamer/Senaat daarentegen
sterk op die van Tweede Kamer/Volks
vertegenwoordiging, dan zal men auto
matisch het nut van eerstgenoemde
organen in twijfel trekken. Deze centrale
vraagstelling kreeg in de parlementaire
geschiedenis van beide landen telkens
weer actualiteit. We mogen evenwel stel
len dat door afscheiding en hervorming
tot federale staat de Belgische discussie
altijd opener en onomwondener is
gevoerd dan in Nederland. Dit kon resul
teren tot een, naar het zich tot nu toe
laat aanzien, creatieve en vruchtbare rol
van de Senaat als 'reflectiekamer', in
Nederland zal de discussie bij de volgen
de 'Nacht van ongetwijfeld weer
oplaaien. Beide boeken tonen evenwel
aan dat alleen al het bestaan van een
Eerste Kamer of Senaat tot zinvolle ver
dieping leidt van de discussie over kracht
en toekomst van de democratie.
De Heeren van de Raede.
Biografieën en groepsportret
van de raadsheren van het
Hof van Friesland 1499-1811
Rechterlijk Friesland 1811-
1999. Naamlijst leden rech
terlijke macht, leden open
baar ministerie en griffiers
Verloren Hilversum, 1999.
ISBN 90-6550-077-4. 316 blz., fl. 50,-
Erik Tigelaare,
De wereld in een doosje.
De fotoalbums van de familie
Van Rheden te Utrecht en Wijk
bij Duurstede, 1863-1876.
ISBN 90-5479-042-3. 120 blz., fl. 27,50
Familiearchieven bevatten vaak bij
zondere foto's die een tijdsbeeld weerge
ven. Het door het Utrechts Archief uitgege
ven fotoalbum met 100 foto's uit het ar
chief van de familie Van Rheden is afkom
stig van de Utrechtse onderwijzer Jordaan
Everhard van Rheden die al in 1863 met
fotograferen begon. De foto's geven een
beeld van het leven en de leefomgeving
van dit 19e eeuwse gezin: spelende kinde
ren, de keukenmeid, stadsgezichten, por
tretten van familieleden, leerlingen en
bekenden uit de periode 1863-1876. De
stadsgezichten van Wijk bij Duurstede zijn
de oudst bekende foto's van die gemeente.
Vijfhonderd jaar geleden werd het
Hof van Friesland opgericht. De Heeren
van de Raede bevat korte levensbeschrij
vingen van 271 raadsheren uit de begin
periode tot aan de opheffing van het hof
in 1811. In een groepsportret presente
ren de schrijvers een analyse van de
gegevens van de raadsheren en hun
familie. Hieruit blijkt onder meer dat
familienetwerken een rol hebben ge
speeld in de carrières van de Friese raads
heren. Uit de periode 1811-1999 zijn
helaas per persoon minder gegevens
opgenomen. Het blijft bij naam, geboor
teplaats en levensjaren, namen ouders,
naam echtgenote en functies. Het is
jammer dat van hen (nog) geen groeps
portret is gemaakt, ook niet over de
periode 1811-1899. De nu voor een ieder
bekende basisgegevens zijn interessant
voor verder onderzoek.
37
archievenblad
april 2000
Jeroen van Nieuwenhove, adjunct-auditeur in
de Belgische Raad van State en wetenschap
pelijk medewerker staatsrecht K.U. Leuven
Bert Looper, Centrale Archief Selectiedienst
Winschoten
Verloren Hilversum. ISBN 90-6550-076-6,
480 blz., fl. 75,-
Signalementen door Annabelle Meddens-van Borselen
SPOU en Utrechts Archief, 1999.
Henriette van Rheden in de kinderwagen
(1863/64). getrokken door de in 1825 geboren
Maria Jacoba Nieuwpoort.
Mr. Pieter Wiersma (1776-1846) was de laatste
procureur-generaal aan het Hof van Friesland.
april 2000 archievenblad
