De praktijk
Archievenblad
dagelijks langs prikkeldraadversperringen
en pantserwagens. De stewardess wenste
ons bezorgd veel sterkte en op de website
raadde de Nederlandse ambassade ons
aan regelmatig per mobiele telefoon con
tact te onderhouden. In Colombo was de
situatie vergelijkbaar. In Sri Lanka woedt
nog steeds een burgeroorlog. Eerder
waren de banken en andere kantoren
naast ons hotel opgeblazen door de Tamil
Tigers. Elke honderd meter is de weg
afgezet met oliedrums waarachter militai
ren in mitrailleursnesten de omgeving
onder controle houden. Om te voorko
men dat bij een bomaanslag op het
Nationaal Archief in een klap alles vernie
tigd wordt, heeft men de helft van de
bestanden naar de oude koningsstad
Kandy overgebracht. Niet echt een gerust
stellende gedachte.
Chennai was een stuk rustiger.Tijdens ons
verblijf meldden de kranten slechts vier
bomaanslagen in onze wijk. En in
Kaapstad namen we op advies van onze
collega's een ander hotel in een beveiligd
toeristenreservaat, omdat we op de oor
spronkelijke locatie 's avonds niet over
straat mochten. Desondanks was vorig
jaar het belendende Planet Hollywood
restaurant opgeblazen.
Dat ieder weer veilig thuis kwam, is niet
in de minste plaats te danken aan onze ar
chiefcollega's, die hun gasten vrijwel per
manent begeleidden en door de gevaren
loodsten. Nee, het was beslist geen vakan
tiereisje op staatskosten!
Simultaan spel
Bij alle partnerarchieven constateerden
we een grote gelijkgezindheid; de ont
vangst was in alle landen meer dan harte
lijk. We waren bang voor neo-kolonialen
te worden aangezien die kwamen inspec
teren of ze goed op 'onze' spullen pasten.
Niets was minder waar. We ontmoetten
professionele collega's die graag met ons
willen samenwerken, zakelijk en open
willen overleggen, zonder de tijdrovende
en voor West-Europeanen vaak verwarren
de traditionele plichtplegingen. Elke
directeur blijkt een praktisch denkende
manager te zijn die weinig op heeft met
geldverslindende franje. TANAP mag geen
cultureel reisbureau worden. Zo bezoekt
dr. K. Wimalaratne van het Nationaal
Archief van Sri Lanka alleen conferenties
als er werkelijk iets te melden valt. Alle
landen willen bij voorkeur rechtstreeks
samenwerken op bilaterale basis, zodat de
tijdrovende gang door de bureaucratie
hen bespaard blijft. Men wil voorkomen
dat ministeries waarmee men gewoonlijk
weinig zaken doet, zoals Buitenlandse
Zaken, Wetenschap of Onderwijs, zich
plotseling gaan bemoeien met de interne
gang van zaken bij het archief.
Hierbij speelt de bestuurlijke structuur
van elk land een grote rol. Zo staat de direc
teur-generaal van het Nationaal Archief
van Indonesië, dr. Mukhlis Paeni, recht
streeks onder de president en hoeft nor
maal geen verantwoording af te leggen
aan een minister, terwijl de directeur in
Colombo net als zijn personeel de prik
klok gebruikt! In India legt commissioner
K. Inbasagaran verantwoording af aan de
regering van de deelstaat Tamil Nadu.
Internationale contacten, zoals UNESCO-
van het Tamil Nadu Archief, ooit hockey
speler in het nationale team van India en
ex-majoor met frontervaring in de oorlog
met Pakistan, sprak over de behoefte aan
'foot soldiers'. Het gaat om begeleiding
door een coach tijdens het uitvoeren van
de werkzaamheden. Zodra een afgeronde
opleiding wordt aangeboden, verdwijnen
de medewerkers met hun fraaie diploma
onmiddellijk naar beter betaalde functies
buiten het archiefwezen. Het is dus zaak
te voorkomen dat die beste krachten voor
de training niet direct daarna verloren
gaan.
Naast de opvallende gelijkgezindheid is in
elk partnerland een unieke aanpak nodig
door de uiteenlopende geschiedenis en fy
sieke staat van de VOC-archieven. De uit
gangspunten zijn gelijk, maar de prioritei
ten verschillen.
projecten, lopen via de federale regering
in Delhi, duizenden kilometers verder. In
dat geval verschijnt ook het Nationaal
Archief te Delhi op het schaakbord. Een
vergelijkbare situatie bestaat in Zuid-
Afrika. Het Kaapse archief maakt nu deel
uit van het Nationaal Archief in Pretoria,
maar door de bestuurlijke decentralisatie
moet men over twee jaar verantwoording
afleggen aan de provinciale regering van
West Kaap, behalve bij internationale
samenwerkingsprojecten.
Langzamerhand lijkt één schaakbord voor
TANAP niet meer voldoende en is een
simultaan spel misschien de beste oplos
sing. Bilateraal samenwerken binnen één
toernooi dat slechts de kaders aangeeft.
Foot soldiers
Human resource development, een van de
speerpunten van het TANAP-programma,
moet volgens alle partners beperkt blijven
tot 'training on the job'. De commissioner
Toegang uit 1882 in Jakarta
Het meest in het oog springende feit tij
dens het bezoek aan het ANRI (Nationaal
Archief van Indonesië) was de grote wens
de oude vriendschapsbanden die op een
laag pitje stonden, nieuw leven in te bla
zen. Veel ANRl-medewerkers liepen ooit
stage bij het ARA en plaatsvervangend
directeur-generaal Djoko Utorno kent alle
kopstukken van het Nederlandse archief
wezen persoonlijk. Directeur-generaal
Mukhlis Paeni beschouwt TANAP als
onderdeel van een veel groter samenwer
kingsverband tussen ANRI en ARA. Het
digitaliseren van archiefstukken staat ver
van de huidige behoefte aan hulp bij het
conserveren en ontsluiten van de kolonia
le bestanden. De huidige toegang op de
VOC-archieven dateert uit 1882 en is vol
strekt onvoldoende. Nadien zijn veel
archiefstukken verdwenen of vermengd
met andere bestanden. De objecten moe
ten eerst een uniek nummer krijgen en
30 Archievenblad
Oktober 1999
handzaam worden verpakt, voor er ook
maar iets mee kan worden gedaan. Dr.
Mukhlis typeerde zijn positie met de
beeldspraak: "TANAP is de oceaan, maar
we staan pas bij de bron van de rivier".
TANAP zal daarom nauw aansluiten bij de
activiteiten van de Japan Foundation die
het ANRI vijftig miljoen yen schonk voor
een conserveringsproject dat start in april
2000. Van de VOC- archieven is 60% fysiek
in zo slechte staat dat het niet geraad
pleegd kan worden zonder gevaar voor
verlies van informatie.
Onbetaalbare elektriciteit in Colombo
Het VOC- archief in Colombo is vrij goed
toegankelijk dank zij de jarenlange be
moeienis van de 'burghers', de nakomelin
gen van Nederlanders. Maar nu kan zelfs
bij het Nationaal Archief niemand meer
de VOC-archieven lezen buiten directeur
Wimalaratne, die over drie jaar met pen
sioen gaat. Toch worden ze nog intensief
bestudeerd door bijvoorbeeld Nederlandse
historici als Lodewijk Wagenaar en Her
man van den Beid. Op conserveringsge-
bied verrichten onze partners wonderen,
ondanks gebrek aan de meest elementaire
instrumenten en materialen. Een stokje
met een spijker is een priem en een zaag
blad doet dienst als mes. Dr. Saroja Wet-
tasinghe, die de conservering leidt, doet
proeven met plantenextracten, omdat de
chemicaliën onbetaalbaar zijn. Een van
haar collega's is Palitha Kumarapperuma,
die in 1986 stage liep bij het ARA. Sinds
zijn terugkomst zijn de nodige procedu
res gewijzigd, waardoor bijvoorbeeld alle
restauraties na 1986 niet meer zuur zijn.
Dit toont het grote belang van internatio
nale uitwisselingsprogramma's aan.
De voor het fysieke behoud even belang
rijke klimaatbeheersing in de depots is ech
ter onmogelijk door de onbetaalbare elek-
De praktijk
Archievenblad
triciteit. Zo was de relatieve vochtigheid
permanent 72% waar het beneden de 65
moet blijven. Het toezichthoudende minis
terie beschouwt airconditioning als een
luxe; op het ministerie hebben de ambte
naren het toch ook warm. Het resultaat is
navenant. Bij 5 van de 110 steekproeven
die we namen, vonden we levende mijten
en zilvervisjes van meer dan 2 centimeter
groot, smullend van de smakelijke bron
nen. Een op de vijf gerestaureerde objec
ten behoeft eigenlijk hernieuwde conser
vering. Tweederde van het VOC-archief
kan niet geraadpleegd worden zonder
gevaar voor verlies van gegevens.
Museale waarde in Chennai
In Chennai is de situatie nog veel ernstiger:
bijna drie kwart van de VOC-archieven ver
keert fysiek in zeer slechte staat. De eerste
opwelling was opgeven en wegvluchten. Er
is honderden jaren niets aan gedaan.
Hierdoor behielden de archieven wel hun
authentieke uiterlijk en hebben ze naast
htm inhoud als historisch object een muse
ale waarde. De Britten concentreerden de
bescheiden uit heel India in het toenmalige
Madras. Van wat over is komt het meeste uit
Cochin in de huidige deelstaat Kerala. Van
elke taak en handeling is wel iets bewaard
gebleven. Het geeft zodoende een perfect
inzicht in de gang van zaken op een VOC -
factorij. Een nadeel is dat van de 300
archiefmedewerkers niemand het Neder
lands beheerst en de nationalistische rege
ring van Tamil Nadu geen interesse heeft
voor archieven in een taal die niemand kan
lezen met informatie uit heel India behalve
uit de eigen staat die wel voor de kosten
moet opdraaien. We zijn net op tijd. Vlak
voor onze komst had de regering aan de
commissioner gevraagd of hij die oude rom
mel niet beter kon opruimen. TANAP biedt
een oplossing met de opzet alle archieven
ter plaatse te conserveren en te verfilmen.
Dan kan in Nederland de inventaris worden
gemaakt en aansluitend in India een cursus
worden georganiseerd voor het bestuderen
van de VOC- archieven.
Allemaal vrouwen in Kaapstad
In Kaapstad levert het bestuderen van
Nederlandstalige bronnen geen proble
men op, al kan dat na de machtswisseling
snel veranderen. De VOC-archieven speel
den jaren lang een grote rol bij de histori
sche identiteit van Zuid-Afrika. De belang
rijkste series (Raad van Politie en Raad
van Justitie) zien er fysiek dan ook goed
uit, al heeft men er geheel eigen ideeën
over restauratie. Alles wordt ongeacht het
formaat ingebonden in identieke banden,
zodat de depots de uitstraling hebben van
een bibliotheek. Net als in het gruwel
sprookje maken ze er te kleine documen
ten groter door er een brede strook pa
pier om te zetten en te grote documenten
op maat door ze op te vouwen.Toch is een
derde van het totale VOC-bestand in zeer
slechte staat. Het betreft meestal stukken
die inmiddels deel uit maken van heel
andere (vaak Britse) series en verspreid
zijn over elf depots.De bewaaromstandig
heden zijn optimaal. De depots glanzen je
tegemoet; komt dat omdat de staf volledig
uit vrouwen bestaat? Miss. Marian George,
hoofd van de Kaapse archiefbewaarplaats,
was stomverbaasd dat ze in december
1998 tijdens het TANAP congres vrijwel
uitsluitend mannen tegenkwam.Zuid-
Afrika neemt om uiteenlopende redenen
een aparte plaats in binnen TANAP. Zo
wordt de VOC dikwijls geassocieerd met
Azië. Professor Henry Bredekamp, direc
teur van het Institute for Historical
Research and Mayibuye Centrum, was
daarom erg verheugd dat TANAP Afrika nu
uitdrukkelijk een gelijkwaardige positie gaf.
Omdat hier de VOC-archieven in het alge
meen zowel fysiek als inhoudelijk goed toe
gankelijk zijn, heeft men andere wensen.
Misschien is hier een proefproject voor een
digitale uitgave van de resoluties van de
Raad van Politie mogelijk waar alle andere
partners hun voordeel mee kunnen doen.
Aan de slag in Den Haag
Terug in Den Haag zijn de resultaten van
de fact finding uitgebreid geanalyseerd en
is met behulp van de verzamelde gegevens
een werkplan opgezet. De Leidse universi
teit en het ARA zijn eensgezind over de
doelen en de aanpak van TANAP De komen
de maanden beoordelen de verschillende
subsidiegevers de voorstellen. Naar ver
wachting gaat TANAP aanstaande decem
ber van start.
Oktober 1999
Archievenblad 31
Factfinders in het Reynier de Klerkhuis te Jakarta,
nieuw cenrtum voor VOC - geschiedenis
VOC - hospitaal in Colombo na een bomaanslag
17e eeuwse archief loketkast in Colombo
Dr. P. Koenders is werkzaam bij het Onderzoeks- en
Expertisecentrum van het ARA. Tevens is hij namens het
ARA projectleider van het TANAP programma. Dit door het
Archievenblad bewerkte artikel schreef hij oorspronkelijk
voor het ARA Magazine 'De Bovenkamer'.
