r mM
T mi
'M, '1
iLJ
jÉf
iï
Over het ontzuren van papier is heel wat
discussie gaande. Doordat voorselectie bij
massaontzuring om diverse redenen niet
mogelijk is, zal de toepassing van massa
ontzuring van archiefmateriaal bestaande
uit niet-verzuurd papier (neutraal of alka
lisch) resulteren in een relatief sterk alka
lische toestand van het materiaal.
Conserveringsonderzoekers vragen zich
af of deze hoog-alkalische toestand zou
kunnen leiden tot ongewenste nevenef
fecten. In opdracht van het ICN voerde
John Havermans van TNO afdeling papier
en karton een studie uit met als doel
meer inzicht te verkrijgen in deze eventu
ele negatieve effecten (papierveroude-
ring) van het ontzuren van papier. Het
TNO-rapport bevat na een korte introduc
tie een overzicht van de diverse afbraak
mechanismen die onder alkalische
omstandigheden in papier kunnen optre
den. Ten eerste de alkalische hydrolyse,
ten tweede de zogenaamde peeling-off
reactie (het afbreken van glucosebrok-
stukken aan de uiteinden) en ten derde
de oxidatieve afbraak van cellulose.
Vervolgens wordt beredeneerd welke
invloed deze alkalische degradatiemecha
nismen kunnen hebben bij de ontzuring
van respectievelijk zuur, neutraal en alka
lisch papier. De conclusie luidt dat de
alkalische hydrolyse en de peeling-off
reacties van ontzuurd papier nauwelijks
zal kunnen plaatsvinden in de gangbare
bewaaromstandigheden in de archiefde
pots. Bij de ontzuring van sterk verouderd
papier zou de aanwezigheid van een
hoog gehalte oxicellulose wel tot een ver
zwakking van het papier kunnen leiden,
omdat oxicellulose veel gevoeliger is dan
cellulose voor de beide hierboven
genoemde alkalische degradatie reacties.
De verhoging van de oxidatiegevoelig
heid wordt beschouwd als een serieus
risico op schadelijke neveneffecten van
ontzuring. Een ander belangrijk aspect dat
in dit rapport aan de orde wordt gesteld
is het directe effect van de ontzuring op
de fysische toestand en op de mechani
sche sterkte-eigenschappen van het
papier. Door de behandeling neemt het
gehalte aan anorganische verbindingen in
het papier toe, waardoor de vezel - vezel
bindingssterkte afneemt. Daarnaast zal
een toename van alkalische verbindingen
kunnen leiden tot een verhoging van de
vezelflexibiliteit, waardoor juist een toe
name van sterkte-eigenschappen kan
optreden. Hoewel uit het rapport van
Havermans blijkt dat er nog veel onbeant
woorde vragen bestaan naar de daadwer
kelijke, kwantitatieve invloed van de ver
hoogde oxidatiegevoeligheid en van de
ontzuringseffecten van alkalisch papier
op de duurzaamheid en de houdbaarheid,
biedt de studie een zinvol overzicht, een
aantal concrete aanbevelingen voor aan
vullend onderzoek en een goed uitgangs
punt voor de verdere discussie over ont
zuring. Havermans komt tot de conclusie
dat ontzuren van papier eerder een red
ding dan een tijdbom is.
Hoe groot de kans is op een waters
noodramp is moeilijk te bepalen. In
Gelderland, Overijssel en Limburg weet
men dat dijkdoorbraken een reëel risico
vormen. Behalve natuurrampen kan elke
archiefdienst geconfronteerd worden met
waterschade door lekkage en gesprongen
leidingen. Op het gebied van calamiteiten
is de laatste tijd veel gepubliceerd. Elke
archiefdienst zal een calamiteitenplan
36 Archievenblad
Augustus 1999
Literatuur
Archievenblad
moeten opstellen, die toegesneden is op
de eigen situatie. Hieronder volgt een
greep uit de publicaties op dit gebied.
In Calamiteiten, wegwijzer bij
(water)schade in archieven en bibliothe
ken geschreven door Arnold den Teuling
is praktische informatie te vinden over
droogmethoden van nat geworden
archiefmateriaal. Hij geeft aan hoe te han
delen bij waterschade, wat men wel of
juist niet moet doen en in welke volgor
de. Den Teuling geeft adviezen hoe het
beste een schimmelexplosie vermeden
kan worden als gevolg van waterschade.
Waterschade moet zo snel mogelijk wor
den aangepakt om te voorkomen dat het
papier vel voor vel moet worden geres
taureerd. Hij beschrijft hoe de verschillen
de materialen gedroogd en behandeld
moeten worden zoals krantenpapier, leren
banden, perkament, calques, blauw- en
lichtdrukken, fotomaterialen en compu
terbanden. Aan het eind van het artikel
staan wat aanwijzingen over gegevens die
in een rampenplan moeten worden opge
nomen.
In Disaster planning beschrijft Sally
Buchanan uitgebreid en duidelijk hoe je
een rampenplan schrijft, wat er in zo'n
plan zou moeten staan, hoe je rampen
kunt voorkomen, hoe je collecties en
archieven kunt beschermen tegen een
ramp en hoe archivarissen moeten hande
len bij brand of wateroverlast. Achterin
heeft zij een aantal voorbeelden van con
trolelijsten opgenomen en een uitgebrei
de literatuurlijst.
In Redden met rede(n) beschrijven I. van
Leeuwen en B. Wassink de werkzaamhe
den van de gezamenlijke calamiteiten
werkgroep van het Algemeen Rijksarchief
en de Koninklijke Bibliotheek. Zij brach
ten werkbezoeken aan twee firma's die
gespecialiseerd zijn in hulp bij waterscha
de. De firma Tiendschuur is niet alleen
gespecialiseerd in het vriesdrogen van
archiefmateriaal, maar biedt ook hulp bij
calamiteiten in de vorm van het aanbie
den van personeel, verpakkingsmaterialen
en transport. Het tweede bedrijf
Archimason te Heerhugowaard houdt
zich alleen bezig met invriezen en vries
drogen van materialen. De calamiteiten-
werkgroep besloot tevens een kleine cala
miteit in de vorm van waterschade te ver
oorzaken om de vriesdroogbehandeling
en de bedrijven te testen. De resultaten
van deze actie zijn in het artikel bespro
ken. De werkgroep sprak tevens gedu
peerden en archivarissen van de
Bommelerwaard en vermeldt adviezen
van hen. Tot slot zijn aanbevelingen
gedaan voor het opstellen van een calami
teitenplan.
,-fh'r-K
y l.L'-u* AfN'ja
\r
Archiefdiensten beheren voor het grootste
gedeelte stukken vervaardigd van papier.
Papier is onderhevig aan een aantal degra
datieprocessen. Onder normale omstan
digheden verlopen deze processen lang
zaam, maar na verloop van tijd leiden ze
toch tot vergeling en afname van sterkte.
Om inzicht te krijgen in de houdbaarheid
van papier, de langetermijneffecten van
conserveringshandelingen en vervalpro
cessen wordt gebruik gemaakt van kunst
matige - of versnelde- verouderingsmetho-
den die het verval van archiefmateriaal
versnellen. Gedurende een bepaalde
periode wordt papier in een klimaatkast
blootgesteld aan extreme condities.
Vervolgens meet men verschillende malen
de veranderingen die in het papier optre
den. Uit de uitkomsten probeert men ver
volgens af te leiden wat de houdbaarheid
is van papier, het tempo van de degradatie
ervan om zo het effect van een bepaalde
conserveringsbehandeling in te schatten.
Het rapport van Henk Porck wil op basis
van de vakliteratuur en discussie met des
kundigen een overzicht geven van de
stand van zaken inzake de mogelijkheden
en beperkingen van kunstmatige -veroude-
ringsanalyse. Uit onderzoek blijkt dat
essentiële vragen omtrent de betrouw
baarheid van deze analyses nog niet vol
doende zijn beantwoord. Ook is er nog
geen algemeen aanvaarde standaardme
thode. De deskundigen verschillen nog
van mening over de meest passende con
dities waaronder kunstmatige veroudering
behoort plaats te vinden. Het ontbreken
van een consensus vindt Porck een pro
bleem voor het wetenschappelijke onder
zoek en voor het bepalen van een conser
veringsbeleid. Voor de planning van con
serveringsactiviteiten is het noodzakelijk
om te weten hoe snel het verval verloopt
en om een beeld te krijgen van de aard en
de omvang van het resultaat van een
bepaalde conserveringsbehandeling op
langere termijn. Doelstelling van het rap
port is het geven van een up to date over-
Augustus 1999
Archievenblad 37
J.B.G.A. Havermans, Ontzuren van
papier: een redding of een tijd
bom?
Delft 1 998. TNO-rapport in opdracht van
Instituut Collectie Nederland
Amsterdam. 34 biz. ICN)
Henk Porck, Koninklijke Bibliotheek Den Haag.
A.J.M. den Teuling, Calamiteiten.
Wegwijzer bij (water)schade in
archieven en bibliotheken en het
opstellen van een rampenplan.
In: Archiefbeheer in de praktijk. 1 987-1 997.
(5050) 1 6 blz. Reader voor de studiedag van
het calamiteiten netwerk, maart 1 998. door
VERES georganiseerd.
Sally A. Buchanan, Disaster plan
ning: preparedness and recovery
for libraries and archives: a RAMP
study with guidelines
UNESCO Parijs 1 988, verkrijgbaar bij ECPA
Amsterdam.
Idelette van Leeuwen en Bihanne
Wassink, Redden met rede(n).
In: Reader teksten ter informatie voor studiedag
van het calamiteitennetwerk, maart 1 998.
(VERES) en de restaurator 1 996. 1.
"O
,i
Annabelle Meddens-van Borselen
Henk J. Porck, Snelheid van
papierverval. De betrouwbaar
heid van prognoses op basis van
kunst matige-verouderingstests,
Koninklijke Bibliotheek Den Haag.
maart 1999. 32 blz.
M
