iets overgeslagen of
erdonkeremaan
Brongebruik
Archievenblad
Prof. Cees Fasseur, biograaf van Koningin Wilhelmina
Onlangs riepen bekende Nederlanders in het Historisch Nieuwsblad Koningin Wilhelmina (1880-1962) uit tot
belangrijkste Nederlandse vrouw van de twintigste eeuw. Wat bepaalde deze keuze? Waren het de her
denkingsactiviteiten in 1998 of het eerste deel van de biografie over de jonge koningin van Cees Fasseur?
Wie was zij en hoe kwam Fasseur daar achter? Een gesprek over archiefonderzoek.
De archieven
Buitenechtelijke affaires
Mannenwereld
28 Archievenblad
Mei 1999
Archievenblad
/De jonge koningin
Vrouwenbeweging
Van 't Sant
Moeder Emma
Mei 1999
Archievenblad 29
Door Annabelle Meddens-van Borselen
'i 11/ V 1
Oorspronkelijk was het professor A.F.
Manning die aan een levensverhaal over
Koningin Wilhelmina werkte. Nadiens
overlijden benaderde drs. B. Woelderink,
directeur van het Koninklijk Huisarchief,
prof. mr. Cees Fasseur voor het schrijven
van de biografie. Prof. Manning had al vier
jaar onderzoek verricht en liet dus heel wat
aantekeningen na. Daaruit kreeg Fasseur
de indruk dat Manning het accent wilde
leggen op de diplomatieke, politieke rol en
de staatkundige positie van Wilhelmina.
Fasseur koos voor andere accenten. Hij
laat vooral de petite histoires aan bod ko
men die een beeld geven van het dagelijk
se leven van de koningin. Wat was Wilhel
mina s relatie tot Prins Hendrik en wat
dacht zij als kind? Hier zijn prachtige bron
nen over bewaard gebleven in het Konin
klijk Huisarchief. Veel brieven van Wilhel
mina aan derden, zoals die aan haar gou
vernante die zij op zestienjarige leeftijd
schreef en aan haar moeder koningin Em
ma. Vermoedelijk gooide Wilhelmina de
brieven die zij ontving, weg. Ondanks de
uitvinding van de telefoon correspondeer
den Wilhelmina en Emma veel. Telefoon
gesprekken konden immers altijd door de
juffrouw van de telefoon afgeluisterd wor
den. De inhoud van de honderden brieven
van Wilhelmina aan haar moeder wordt
nu voor het eerst openbaar gemaakt. Van
de correspondentie tussen Wilhelmina en
Prins Hendrik is maar weinig overgeble
ven, slechts enkele ansichtkaarten van
Hendrik aan haar trof Fasseur in het archief
aan. Wel zijn er brieven van Hendrik aan
zijn moeder zijn bewaard gebleven en door
Fasseur gebruikt. Het is de eerste keer dat
iemand gebruik mocht maken van de per
soonlijke archieven. Tot nu toe waren ze
niet voor onderzoekers toegankelijk.
Cees Fasseur, hoogleraar in de geschiedenis aan
de Rijksuniversiteit Leiden, is vooral bekend ge
worden door zijn publicaties over Nederlands
Indië waaronder'De Indologen','De weg naar het
paradijs' en 'Indischgasten' (besproken in het Ar
chievenblad 102/4, 33-34). Tot nu toe deed hij
nog nooit onderzoek in het Koninklijk Huisar
chief en had voor het verschijnen van zijn boei
ende, helder geschreven biografie, zelfs nog nooit
iets gepubliceerd over de Oranjes.
Welke archieven waren interessant voor Fasseurs
onderzoek? Naast de archieven van het Kabinet
des Konings (Koningin), de correspondentie van ge
zanten in het archief van het ministerie van Bui
tenlandse Zaken waren die van het Duitse Minis
terie van Buitenlandse Zaken (stukken met be
trekking tot Nederland) die in het Algemeen Rijks
archief in kopievorm berusten, een belangrijke
bron. Van de particuliere archieven was die van de
voormalige staatsman A.F. de Savornin Lohman
(1837-1924) interessant. Maar de belangrijkste in
formatiebronnen waren toch de archieven van
Emma, Wilhelmina en Hendrik, die in het Konin
klijk Huisarchief berusten.
v
Het Koninklijk Huisarchief, in 1898 in gebruik genomen
Fasseur stelt in zijn boek Wilhelmina's persoon
lijk leven, haar huwelijk met Prins Hendrik en
haar invloed op het bestuur van Nederland cen
traal. Waren er bepaalde zaken waar hij wel in de
archieven op is ge
stuit, maar niet o-
ver wilde schrijven
en bewust heeft
weggelaten? Fas
seur beantwoordt
deze vraag ont
kennend. Hij heeft
alleen niet over
de interesse voor
de schilderkunst
van de koningin
geschreven, omdat
die hem zelf niet
zo interesseert.
Maar ook over de
buitenechtelijke liefdesaffaires van Prins Hendrik
vermeldt Fasseur niet veel. Toch zegt hij dat hij
alles wat hierover te vinden is in de archieven, in
het boek heeft opgenomen. De dagboekaante
keningen van de ex-vriend van Prins Hendrik,
E.B.F.F. baron Wittert van Hoogland (1875-1959),
waarin het een en ander over de affaires van Hen
drik vermeld staat, zijn volgens Fasseur geen be
trouwbare bron. Naar zijn mening bevatten ze
veel roddelverhalen over Hendrik, die oncontro
leerbaar zijn, mede omdat Wittert van Hoogland
zijn dagboek vele malen herschreef. Ook over de
geruchten dat Wilhelmina van Hendrik wilde schei
den, zijn geen gegevens in de archieven gevon
den.Als hier sprake van was, dan zouden hierover
stukken in het archief van de toenmalige minis
ter-president Cort van der Linden moeten zitten.
Die zijn er niet. Wel vond Fasseur onlangs een be
richt in een Amerikaanse krant over scheidingsge
ruchten. Dat is tot nu toe het enige hierover.Al met
al had Wilhelmina weinig steun aan Hendrik en
ondervond veel last van zijn affaires.
Wilhelmina was een dominante, koppige, heers
zuchtige en intelligente vrouw. Zij was op jonge
leeftijd belast met regeringsverantwoordelijkheid
in een mannenwereld van oudere politici, bestuur-
ders, generaals en ambtenaren. Bij aan
vang van haar regeringsperiode bestond
er nog geen vrouwenkiesrecht. Ze wilde
vermijden dat zij onzekerheid uitstraalde
en heeft van het begin af laten weten dat
er met haar niet te spotten viel of gemak
kelijk van haar mening was af te brengen.
Zij kwam dan ook herhaaldelijk met haar
ministers in conflict. Fasseur benadrukt
overigens dat hij geen psycholoog is en
zich niet verdiept heeft in allerlei psycho
logische vraagstukken. Wel kan hij zich
voorstellen dat zij het in de eerste perio
de van haar regering moeilijk had in deze
mannenwereld.
Toch schrijft hij in zijn boek dat Wilhel
mina niets met de vrouwenbeweging op
had. Dat is, aldus Fasseur, misschien een
teleurstelling voor de feministen. Wilhel
mina was het product van haar opvoeding
en haar milieu, de conservatieve, uiterst be
houdende hofkring. Daar moest men niets
van geëmancipeerde, gestudeerde vrou
wen en de vrouwenbeweging hebben.
Wilhelmina had er dan ook geen enkele
affiniteit mee. Onlangs merkte Willem Otter
speer van de universiteit van Leiden een
beetje plagerig op, dat het leek alsof Fas
seur verliefd was geworden op Wilhel
mina en daardoor minder kritisch zou zijn.
Dat vindt Fasseur een beetje flauw. Dan
moet Ottenspeer ook maar aantonen waar
uit dat gemis aan kritische zin zou blijken.
Bovendien meent de auteur dat de lezer
zelf in staat is een oordeel te vellen over de
persoon van Wilhelmina
In het tweede deel van de biografie over
Wilhelmina zal vooral de periode van de
Tweede Wereldoorlog centraal staan. Wil
helmina's Londense jaren waren in haar
eigen beleving het hoogtepunt van haar
regeringsperiode. Fasseur bezocht in dit
verband ook de voorstelling 'Wilhelmina
Je maintiendrai' met Anne-Wil Blankers in
de hoofdrol. Het stuk baseert zich voorna
melijk op de boeken van Loe de Jong
over het Koninkrijk der Nederlanden tij
dens de Tweede Wereldoorlog en klopt
historisch dan ook grotendeels. Ook Fas
seur vond het redelijk levensecht overko
men. Het verhaal begint in 1934, het jaar een nieuwe biografie zou moeten ver-
waarin Prins Hendrik en Koningin Emma schijnen? Fasseur meent dat Emma het
zijn overleden en eindigt met de laatste le- heel goed gedaan heeft als koningin-
vensjaren van de koningin. In het stuk regentes en als opvoeder. Zij bracht Wil-
speelt de persoonlijk adviseur van de ko- helmina plichtsbesef en flinkheid bij.
ningin Francois van 't Sant een grote rol in Daar mogen de Oranjes wel dankbaar
het leven van Wilhelmina. Van 't Sant was voor zijn.Voor een levensbeschrijving zou
hoofdcommissaris van politie in Den Haag het archiefmateriaal over haar en haar
en kreeg ontslag als gevolg van een ver- familie in Waldeck eveneens gebruikt
meende affaire wegens oplichting. Daarna moeten worden. Met name de huwelijks-
kwam hij in dienst van de koningin. Vol- politiek van de moeder van Emma is zeer
gens Fasseur is Van 't Sant een vreselijk ge- interessant. Overigens doet een Duitse
romantiseerd figuur. Flij sprak zelf met archivaris, dr. Menk te Marburg, al enige
mensen die Van't Sant persoonlijk gekend jaren archiefonderzoek naar Emma, dat
hebben en hem als een gesloten, beleefde moet uitmonden in een biografie,
man herinneren die nooit iets vertelde over
zijn betrekkingen tot het koninklijk huis. Het tweede deel van de biografie over
Hij bouwde informatie op over andere Wilhelmina zal in 2001 of 2002 verschij-
personen in zijn omgeving en werd benijd nen. Daarna kan iedere serieuze onder
door zijn directe contacten met de konin- zoeker, hoopt hij, zelf in het Koninklijk
gin. In Londen werd hij achtervolgd door Huisarchief gaan onderzoeken om vast te
zijn verleden. Er wordt altijd voorgesteld stellen dat hij niets heeft overgeslagen of
dat hij een centrale rol speelde in Londen verdonkeremaand, besluit Fasseur. "3
en een soort duistere macht op de achter
grond was. In deel twee van de biografie
over Wilhelmina wil Fasseur de figuur Van Wilhelmina de jonge koningin
't Sant uitvoerig belichten. Hij is ervan Balans. Amsterdam, 1 998.
over-tuigd en zegt dat hij ook kan aanto- ISBN 90-501 8-5045. 647 blz.
nen dat de weergave van de rol en de per- fl. 85.- (gebonden)
soon Van't Sant zeer overtrokken is. fl. 59.50 (paperback)
Wilhelmina met baby Juliana. Afkomstig uit het boek
Koningin Emma speelde een bijzonder
belangrijke rol in het leven van haar
dochter Wilhelmina en in de Nederlandse
geschiedenis. Heeft het archiefonderzoek
nog geleid tot het idee dat over haar ook
