r
Het Letland project
Het Letland project
Na Tallinn is het even wennen aan Oud-Riga. De president van de republiek deelt er het onaanzienlijke Kasteel
met twee musea en van de citadel is niets meer over. Boven de huizen aan de rivierkant steken de torens van de
Dom en vele andere kerken in het stadshart uit. Aan het Marktplein, ooit door de Nazi's en hun opvolgers de
Sovjets bijna geheel met de grond gelijk gemaakt, bouwt men enkele monumenten uit de Hanzetijd op. De Beurs,
de Staatsradio, de Schouwburg en de Opera worden of zijn gerestaureerd en buiten het stadspark neemt men de
restauratie van het geweldige bezit aan Jugendstil ter hand. De Letten doen hun best, maar het tempo is niet hoog.
28 Archievenblad
Curieuze positie
Deze inzet, betrokkenheid en problematiek vinden
we ook in het archiefwezen. Het Directoraat-Gene
raal voor Staatsarchieven (DGS) heeft een curieu
ze positie omdat het strikt genomen nergens een
Directoraat Generaal van is. Het parlement be
noemt de Directeur Generaal, maar het ministerie
van Justitie financiert het DGS, dat daar dan ook
verantwoording aan aflegt. Het hangt dus als een
aparte dienst tussen parlement en ministerie in,
evenals de Staatsomroep. Dit heeft het voordeel
dat het vrij autonoom kan optreden, maar als na
deel dat het onvoldoende ondersteund is in be
leidsontwikkeling. Zo heeft het DGS wel budget
voor personeel, gebouwen en overhead - maar
niet voor archivering. Het moet dit jaarlijks aan
vragen, maar het is nooit zeker welk percentage
wanneer wordt toegestaan. Tijdens mijn verblijf
in Riga in oktober werden de DG en zijn Hoofd
AV Archief naar de minister van Financiën geroe
pen en kwamen blij terug met een extra toewij
zing van Lt 2000 (1 lat ongeveer fl. 3,=); niet
onaardig op het totale audiovisuele (personeels-
en overhead) budget van Lt 150.000.
Sporen van centralisme
Het DGS omvat naast de centrale diensten - ge
vestigd in een oud klooster - het Historisch Ar
chief, het Staatsarchief, het Audiovisuele Archief
(heel ouderwets Latvijas Valsts Kinofotofonodo-
kumentu Arhivs - Film-, Foto- en Geluidsdocu-
mentenarchief van de Letse Staat - geheten) en vijf
tien districtsarchieven, vergelijkbaar met kleinere
gemeentearchieven. Weliswaar is Letland zo groot
als de hele Benelux, maar er zijn maar 2,6 miljoen
mensen van wie er 1 miljoen in Riga leven, 1 mil
joen in enkele grotere steden en de rest op het
land! Er is een kleine Archiefinspectie en de basis
April 1999
van alle archivering is de Archiefwet van 1992,
één jaar na de onafhankelijkheid ingesteld en nog
met sporen van het centralistisch denken. Boven
dien omschrijft hij de taken en rechten onvol
doende. Daarnaast is er de Wet op het wettelijk
depot, die echter voor gedrukte en geschreven
materialen matig en voor audiovisuele media
helemaal niet wordt toegepast.
Vorkheftrucks tussen stellingen
Tegen die achtergrond werkt het Audiovisuele
Staatsarchief (AS) dat in 1963 is ingesteld. Het telt
bijna 60 medewerkers. Van een slechte behuizing
in het centrum is het AS enkele jaren geleden ver
huisd naar een groot gebouw buiten Riga midden
in de bossen waar het Staatsfilmbedrijf in de ja
ren '60 was gevestigd. Ook dat is de weg van veel
staatsinstellingen gegaan: het bestaat niet meer en
het gebouw is zo slecht gefundeerd op het moe
rassige terrein dat de rechtergevel ernstig aan
afscheiding denkt. In bewaarplaatsen en werk
ruimten lopen ondervloerse rails voor het geheel
mechanische transport van filmblikken uit de
stellingen van soms 7 meter hoog! Maar ook dat
systeem werkt niet meer zodat het personeel
zichzelf op een kleine vorkheftruck omhoog moet
hijsen om films te vinden of terug te plaatsen.
Temperatuur- en vochtigheidscondities zijn min
of meer permanent, maar de bewaarplaatsen zijn
niet van elkaar gescheiden en men probeert met
een compressor koude of warme lucht te circule
ren. Montagetafels stammen uit begin jaren '60 en
soms monteert men nog handmatig. Daar staat
tegenover dat het AS wel op effectieve wijze de
staat van conservatie van nitraatfilms elektrisch
kan controleren. We spreken hier van een natio
nale collectie van circa 70.000 blikken 35mm en
l6mm film, bijna alle geïnventariseerd. Helaas is
er één groot probleem: men kan films niet con
serveren en geld om dat structureel elders, bij
voorbeeld in Finland of Duitsland, te doen is er
nog niet.
Wat beter zijn de collecties foto's en geluidsopna
men gehuisvest. Deze bevatten respectievelijk cir
ca 500.000 documenten en circa 20.000 cassettes,
spoelen, open kernen en wat CD's en grammo
foonplaten. De bewaarplaatsen zijn goed, evenals
de conservatie en de terugvindbaarheid is traditio
neel via kaartenbakken. In het algemeen blijkt het
AS onder de omstandigheden redelijk te functio
neren, maar die omstandigheden zijn nu zo n 30
jaar ten achter op die in West-Europa en blijven
steeds verder achterliggen.
Openbaarheid
De Baltische projecten worden niet gefinancierd
onder het trefwoord 'archieven', maar onder de
begrippen 'openbaarheid van gegevensverzame
lingen' en 'maatschappelijke transformatie'. De
burger dient te allen tijde terug te kunnen grij
pen op informatie van welke aard ook, die om
welke reden dan ook voor hem van belang is.
Daar kunnen beperkingen op zijn wegens privacy
bescherming en dergelijke, maar die dienen zelf
ook beperkt te zijn. Wellicht kent de lezer de ar
gumenten. In Rusland en de voormalige bezette
gebieden zijn er talloze redenen om iemand niét
tot informatie toe te laten. Dit nu erkennen de Let
se archieven, en ze zoeken naar manieren om aan
die openheid vorm te geven.
Originelen afstaan
Het AS is voor de serieuze bezoeker in de praktijk
redelijk open, maar heeft vele beleidsmatige en
technische problemen. Kwam tot de onafhanke
lijkheid in 1991 van elke av-produktie een exem
plaar in het AS, daarna veranderde dat omdat de
produktiebedrijven failliet gingen, geprivatiseerd
werden, op hun bezit bleven zitten of alles tege
lijk, terwijl de wet niet of nauwelijks een sanctie
kent.Van veel Letse produkties van voor 1991 eist
de Russische Federatie het auteursrecht op en lig
gen de originelen nog steeds in Moskou. Wat er
nu nog binnenkomt, is dankzij actieve acquisitie
door het AS, niet zelden van particuliere collec
ties. Latvijas Radio draagt nu wel originelen van
oude opnamen aan het AS af. Helaas beginnen die
pas in 1945 omdat toen de binnenvallende
Sovjetbezetter alle opnamen uit 1925 tot 1945
vernietigde. De Latvijas Televizija meent sinds
kort zélf een nationale archieftaak te hebben,
maar vult die niet in: zij heeft er noch beleid
noch personeel voor. Helaas hebben de radio- en
TV-archieven geen bevoegdheid om zelf program
ma's te selecteren; conservatie gebeurt als regel
ad hoe wanneer er budget vrijkomt. Bewaarplaat
sen zijn bijna alle overvol en de toegankelijkheid
is beperkt. Kortom, nauwelijks gestructureerde
omroeparchieven met als gevolg dat opnamen
van bijvoorbeeld de volksopstand van 1991 die
de Tweede Republiek inluidde, alleen nog maar
bij toeval in het Staatsarchief zijn. Of dit alles nog
niet ernstig genoeg is, is er ook nog het bekende
probleem van wantrouwen dat voortvloeit uit
onbekendheid met auteursrechtelijke bescher
ming en mogelijkheden. Dit uit gebrek aan stu
ring op voldoende hoog niveau en dus aan sa
menwerking op nationale schaal. Toch is die
schaal redelijk overzichtelijk; als een van de resul
taten van het seminar is nu op DG-niveau besloten
aan een gezamenlijk plan van aanpak te werken.
April! 999
Denken aan oplossingen
Archievenblad 29
Door Robert Egeter van Kuyk'
Sedert begin 1 996 doet de
KVAN mee aan een project
voor hulp aan audiovisuele
archieven in de Baltische sta
ten Estland, Letland en Litou
wen. Eerst liep dit project
via de Subcommissie Euro
pese Samenwerking, maar
inmiddels is het opgegaan in
de Commissie Buitenland, na
overleg met de International
Council on Archives en zijn
zusterorganisaties voorfilm-,
televisie- en geluidsarchieven.
Het project wordt voor Est
land gefinancierd door de
Nederlandse Ambassade te
Helsinki - waar het project
inmiddels is afgesloten - en
die in Riga voor Letland en
Litouwen. Elk deelproject
bestaat uit een oriëntatiebe-
zoek van een week ('fact fin-
ding mission en een semi
nar dat eveneens een week
duurt. Robert Egeter van
Kuyk voert dit project uit in
nauwe samenwerking met
Harry Romijn, coördinator
van het Groningse Audio
visuele Archief (GAVA) en lid
van de Sectie AV Archieven
van de KVAN.
elektrische controle van de staat van conservatie van nitraatfilms
Hoofdpunten van inleiding,
discussie en toelichting waren
onder meer:
Hoe zit het Nederlandse
archiefwezen toch in elkaar?
En hoe kan op sommige gebie
den de overheid wat meer op
afstand gaan staan?
De taakverdeling tussen instel
lingen bij de archivering van
av materialen inclusief het wet
telijk depot, en de varianten op
dat begrip.
De problematiek van auteurs
rechten, zowel bij de verwer
ving als bij de beschikbaarstel-
De vaststelling van richtlijnen
voor selectie.
•Openbaarheid, klantgericht
heid. tarieven, public relations.
•Technische zaken als: bouw
en inrichtingseisen voor be
waarplaatsen van AV materialen,
conservatietechnieken, oplei
dingen.
