Fryslan 500
Archievenblad
Vijf eeuwen provinciaal bestuur nu in negendelige serie inventarissen
In 1998 is herdacht dat vijfhonderd jaar geleden het eerste centrale bestuur op het grondgebied van de huidige provincie Friesland gevestigd
werd. Tal van activiteiten luisterden de herdenking op. Het Ryksargyf Fryslan droeg daar menig steentje aan bij. Eén daarvan was de publikatie
van de negendelige serie Inventarissen van de archieven van gewestelijke bestuursinstellingen van Friesland 1498-1961. Daarmee is 1500 m2
archivalia, de ruggegraat van de bestanden van het Ryksargyf, in meer dan 30.000 inventarisnummers beschreven. De inventarissen zijn aange
boden aan de heer Hermans, eermalig Commissaris van de Koningin.
De negen delen hebben samen een
omvang van ruim 3600 pagina's, waar
voor de Fryske Akademy bereid was als
uitgever op te treden. Diverse Friese cul
turele instellingen hebben het project
financieel ondersteund. De plannen voor
het publiceren van de inventarissen rezen
eind 1995, waarbij aanvankelijk werd
gedacht aan een uitgave op CD-ROM.
Maar de uitvoering van het onderzoek
naar de mogelijkheden kostte te veel tijd
en menskracht en het materiaal was door
de structuur van de inventaristeksten niet
geschikt voor een eenvoudige applicatie.
Uiteindelijk werd besloten tot een uitgave
op papier. Die kwam er in goede samen
werking met de afdeling Archief en Biblio
theek van de provincie Fryslan, die de
archieven uit de jaren 1919-1961 bewerk
te en overbracht. Op het Ryksargyf was al
veel gedaan aan de archieven uit de jaren
tussen 1580 en 1918. Met de stukken uit
de periode 1498-1580 moest nog worden
begonnen. Daarop kom ik hieronder
terug.
Goed uitgangspunt
De beschreven archivalia vormen de neer
slag van de bemoeienis van de opeenvol
gende besturen met het maatschappelijk
leven in Friesland. Vele en vaak onvermoe
de gegevens over een breed scala van
onderwerpen en over talloze personen
zijn nu gemakkelijker bereikbaar gewor
den. De bij het inventariseren verzamelde
kennis vormde voor drie medewerkers
van het Ryksargyf een goed uitgangspunt
bij het schrijven van het populaire
gedenkboek 'Fryslan 500, vijf eeuwen pro
vinciaal bestuur', dat tegelijk met de
inventarissen verscheen en reeds een
tweede druk beleefde.
Stukken in Dresden
De in het Ryksargyf berustende archieven
van cle bestuursinstellingen uit de periode
1498-1580 hebben slechts een zeer gerin
ge omvang. Maar dit gemis wordt voor
een aanzienlijk deel gecompenseerd door
twee collecties microfiches van archivalia
betreffende het bestuur van Friesland (en
omliggende provincies), waarvan de origi
nelen in Dresden en Brussel berusten. De
inventarisatie van beide collecties sloot
goed aan bij het door historici georgani
seerde congres 'Fryslan 1450-1650, staat
en macht'.Tijdens de werkzaamheden in
Dresden vond men een 16de eeuwse atlas
van Caspar de Robles, stadhouder van
Friesland onder Alva. Die werd door het
Ryksargyf in facsimile uitgegeven.
Na enig voorwerk door de historicus PJ.
Blok vond de rijksarchivaris in Friesland,
J.L. Berns, in 1889 nogal wat stukken over
het bestuur van Friesland in het Haupt-
staatsarchiv in Dresden. Dat was geen
wonder: in de jaren 1498-1515 waren her
tog Albrecht van Saksen en twee van zijn
zonen landsheer van Friesland geweest.
Wegens tijdgebrek kon Berns echter niet
alle bestanddelen doornemen. Over de
inhoud van relevante bescheiden maakte
38 Archievenblad
Februari 1999
Fryslan 500
Archievenblad
bescheiden maakte hij bijna 500 beschrij
vende aantekeningen, die in 1891 werden
uitgegeven. Na 1945 werd alom aangeno
men, dat de stukken uit Dresden bij het
bombardement op die stad verloren
waren gegaan. Maar rond 1985 ontdekte
de historicus Oebele Vries niet alleen dat
dit een misverstand was, maar ook dat
Berns nogal wat relevante stukken niet
had kunnen zien.
Ruim gebaar
Na de val van de Muur werd het doen van
archiefonderzoek veel gemakkelijker. Zo
begonnen enige jaren geleden de bezoe
ken van de historicus Paul Baks aan het
Sachsisches Hauptstaatsarchiv. Baks maak
te studie van de politieke en militaire ont
wikkelingen in de Friese gebieden, met
name in het huidige Friesland en Gronin
gen, gedurende de Saksische periode.
Flij vond nog meer 'nieuwe' stukken dan
verwacht werd. De archiefbestanddelen
waarin zich stukken over het bestuur van
cle Friese landen bevonden werden op
initiatief van het Ryksargyf verfilmd.
Tijdens zijn onderzoek beschreef Baks de
inhoud van de relevante archivalia. Anders
dan bij de stukken uit Brussel zijn de
bescheiden over Groningen even uitge
breid behandeld als die over Friesland.
Baks maakte ook vele verwijzingen en
verklarende opmerkingen. Zijn talrijke
gegevens legde hij vast in een database.
Met een ruim gebaar stelde hij desge
vraagd zijn materiaal ter beschikking van
het Ryksargyf. Baks had niet kunnen
weten dat zijn bouwstoffen ooit nog eens
zouden worden gepubliceerd. Het
stroomlijnen en ordenen van beschrijvin
gen en aantekeningen werd verricht door
Arie-Pieter van Nienes en André van
Dalfsen. Al spoedig bleek het materiaal te
overvloedig om in zijn geheel te worden
uitgegeven. Daarom werd een selectie van
de gegevens naar een nieuwe database
overgebracht. De inhoud daarvan kwam
als beschrijvende inventaris met 2345
nummers op ruim 500 bladzijden uit in
deel 1 van de serie.
Hertogen van Saksen
De collectie bestaat grotendeels uit corres
pondentie tussen de Saksische hertogen
en hun bestuurders en ambtenaren in de
Friese landen. De stukken zijn in overgro
te meerderheid in het Duits gesteld.
Hertog Albrecht van Saksen werd in 1498
de eerste landsheer van de Friese gebie
den, die voordien zonder een dergelijk
gezag geleefd hadden ('Friese Vrijheid
Zijn vorstendom bestond uit het huidige
Friesland, de Groninger Ommelanden en
enige kleine Duitse landen. Daar kwamen
in 1499 nog de stad Groningen en
Oostfriesland bij. Albrecht moest echter
zelf zorgen dat hij in de hem toegewezen
gebieden erkend werd. Dat zou hem en
na zijn dood (1500) zijn zonen Hendrik
(1500-1505) en George (1501-1515) lang
niet overal gelukken. In het huidige
Friesland kreeg Albrecht al snel vaste
voet. Er staat heel veel in de bescheiden
over de opbouw en het functioneren van
het door de Saksische hertogen en hun
medewerkers geschapen eerste centrale
bestuurlijk en rechterlijk apparaat in
Friesland, dat voor die tijd heel modern
van opzet was. Met name hertog George
heeft zich hierbij onderscheiden.
Natuurlijk komt ook de opstand van
1500, die Albrecht slechts met moeite kon
onderdrukken, aan de orde. Ook is er in
de stukken veel te vinden over de pogin
gen van de hertogen om hun gezag daad
werkelijk in de stad Groningen en in de
Ommelanden te laten gelden. Zij slaagden
niet in de stad, maar in de Ommelanden
wisten zij in de nodige plaatsen vaste voet
te krijgen, zoals in Appingedam. Maar de
toestand werd nooit zo zeker dat zij er
Februari 1999
Archievenblad 39
Door Arie-Pieter van Nienes
Het "Collegie" aan de Tweebaksmarktte Leeuwarden na de verbouwing van 1784. Sinds 1578 is het de zetel van Gedeputeerde Staten.
In het voortdurend uitbreidende gebouw is vanaf 1896 het gehele Provinciaal Bestuur gehuisvest. Thans heet het Provinsjehüs.
(M.H.H. Engels - Naamlijst van Gedeputereerde Staten van Friesland 1577-1795, Leeuwarden 1997. p. 4)
