Unwitting Evidence
LOEK NIJHOLT ARCHIEFSERVICE
audio visueel
Archievenblad
Documentaire
Joop den Uyl
Geschiedenis, media en mediageschiedenis
Oorspronkelijk politicoloog, maar met tal van historische documentaires op zijn naam waarvoor hij soms
maanden in av-archieven doorbracht: Filmmuseum, (toen nog) Stichting Film en Wetenschap, Rijksvoorlich
tingsdienst. Deed research en was journalist. Doceert nu aan de Faculteit Historische en Kunstwetenschappen
van de Erasmusuniversiteit in Rotterdam. Bij de sectie Media en Cultuur bestuderen ze de rol die media spelen
in de geschiedenis en hoe media mede die geschiedenis maken. Chris Vos, onderzoeker en gebruiker.
In de traditionele geschiedschrijving spelen me
dia vrijwel geen rol. Dat heeft volgens Vos met
twee dingen te maken. "Ten eerste onvermogen
om er mee om te gaan door de ontoegankelijk
heid van de av-archieven. Maar daarnaast bestond
er toch ook een soort onwil bij historici. Film
werd gezien als een populariserend medium,
geen echte bron, daar hield je je als serieus histo
ricus niet mee bezig."
Media als cultuurdragers
"Voor mij zijn av-media zeker belangrijke bron
nen. Bronnen die zelf ook nog eens geschiedenis
maken. Het gaat om de interactie tussen media en
de samenleving. Die media kunnen ook speel
films zijn, want ook die hebben een verbinding
met maatschappelijke ontwikkelingen. Ze bepa
len mede de publieke opinie over historische
gebeurtenissen zoals bijvoorbeeld de Vietnam-
oorlog, of zijn een spiegel van de veranderde
publieke opinie. Ook speelfilms kun je alleen
maar verklaren in de context van maatschappelij
ke ontwikkelingen. De betekenis verandert in de
loop van de tijd. Neem nu de film 'Casablanca' uit
1941. Mensen kijken daar nu heel anders tegen
aan dan toen die film - midden in de oorlog -
werd uitgebracht. De betekenis van een film
bestaat niet. Die kun je alleen maar reconstrueren
in relatie met de context waarin hij is gemaakt en
waarin hij wordt gebruikt of wordt bekeken. De
lezing van zo'n film, de interpretatie door de kij
ker, verandert mee met de tijd. Het klinkt heel
simpel, maar het wordt vaak vergeten in analyses
van het materiaal. Ik gaf bijvoorbeeld college over
de film 'Metropolis'van Frits Lang. Er zijn wel tien
manieren om daar naar te kijken: de rol van het
antisemitisme, die van machines, van het moder
nisme enzovoort."
Scenario's reconstrueren context
"De av-archieven zijn voor ons belangrijk omdat
de produkten zelf, de cultuurdragers, zich daar
bevinden, maar daarmee moeten we ook de con
text reconstrueren. Vandaar dat de produktiege-
schiedenis van een film zo belangrijk is bij onze
studierichtig. Helaas is daar veel van verloren
gegaan; bij dat soort archieven bewaren ze weinig
papier. In het verleden had men weinig oog voor
hoe een film werd vervaardigd of voor de context
waarin. Er zijn ook vrijwel geen scenarioteksten
waaruit je die ontwikkeling kunt destilleren."
Authentiek beeld
"Nu kijken we veel ruimer naar film dan in de tijd
dat de filmarchieven werden opgericht door bij
voorbeeld Fruin (zie 'De lange mars', op pag. 4
van de av-special van het Archievenblad, augustus
1998). In zijn opvatting was alleen non-fictie van
belang, documentaire films dus die 'de waarheid'
vastlegden. We zijn ons er nu van bewust dat a
die waarheid helemaal niet zo ongemedieerd
wordt vastgelegd, maar dat daar evengoed een
heel proces van selectie en vertekening tussen zit
en b. dat die fictiefilms buitengewoon interessant
zijn omdat die net zo goed een mentaliteit weer
spiegelen en op hun manier, hoewel bedacht, ook
wel weer een authentiek beeld geven. Ze tonen
hoe mensen in een bepaalde tijd kijken naar een
onderwerp of thema. Zo zegt een historische film
meer over de tijd waarin hij gemaakt is dan over
de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Van
daar dat ik vind dat het Nederlands Filmmuseum
eigenlijk ook bij het Nederlands Audiovisueel Ar
chief hoort. Want voor mij als gebruiker is zowel
fictie als nonfictie een historische bron, ze horen
gewoon bij elkaar.'Reflexie van allerlei smaakcul-
turen blijf je in films altijd zien, ook nu nog.
26 Archievenblad
Februari 1999
Archievenblad
De Opleiding
Media en Cultuur
advisering
projekten
documentaire informatieverzorging
archiefbewerking
Bel, schrijf, fax of e-mail voor meer informatie:
Ds. van Haaftenlaan 23
3984 NP Odijk
tel.: 030-6572228 fax: 030-6572228
e-mailloeknijholtarchiefhetnet.nl
Een bekende naam die staat voor vijfentwintig jaar ervaring.
Deskundigheid, klantgerichtheid en kwaliteit staan bij ons
voorop.
Daardoor zijn onze adviezen op maat gesneden oplossingen.
Ook voor de voorbereiding en uitvoering van projekten staan
wij voor u klaar, evenals voor veranderingen bij uw documen
taire informatieverzorging en de bewerking van uw archie
ven.
GOED ARCHIEFBEHEER HEEFT AANDACHT
NODIG. PERSOONLIJKE SERVICE. ONAFHANKELIJK
ADVIES. DAT KUNNEN WIJ U GEVEN.
Film is namelijk een industrie die een collectief
produkt maakt voor publiek. Dus moet er wel
een algemene smaak, een modebeeld in te her
kennen zijn, anders genereert een film geen in
komsten. Een heel leger van mensen zorgt daar
voor. Film is een soort 'unwitting evidence', ver
borgen, onbedoeld bewijs. Film vervormt wel
maar geeft toch altijd een tijdsbeeld weer. 3
Februari 1999
Archievenblad 27
Enige maanden geleden
vertoonde Nederland 3
de documentaire in twee
delen over Joop den Uyl,
mede samengesteld door
Chris Vos. De documen
taire had als ondertitel
'hoe de maakbaarheid uit
de Nederlandse samenle
ving verdwenen is'. Vos
deed lange tijd onder
zoek naar Den Uyl, een
mythische, bevlogen
figuur, die buitengewoon
goed die omslag in de
politiek weergeeft.
Op die manier zijn ook
Vos' andere documentai
res tot stand gekomen:
altijd was er het onder
zoek waarover hij ook
publiceerde. Zijn stu
denten werken op
dezelfde manier aan his
torisch verantwoorde
onderwerpen, waarover
zij tevens een papieren
scriptie moeten afleve
ren om verantwoording
af te leggen.
Door Nicoline J. Ekama van Dorsten
Nu kun je 'Casablanca' een soort camp noemen, maar in 1941, toen de film uitkwam, was het in feite een propagandafilm, bedoeld om een
natie die niet als partij aan de oorlog deelnam, een rationalisatie te geven. Een duidelijke boodschap binnen die context en met opzet ge
daan. Rick (Bogart) is het isolationistische Amerika dat er tegen zijn zin bij betrokken wordt. Hij voelt zich, zijns ondanks, verplicht mee te
doen aan die oorlog. Die boodschap pikte het publiek er in 1941 dan ook feilloos uit.
