Tuppi
Een
upperware
in een frostfree koelkast
Werk in
Oq
Ik zat er zelf eens een Tupperwareparty voor
uit om het gewenste materiaal te kunnen
bemachtigen
Nuttige tips voor het bewaren
van fotografisch materiaal
Door H.C. de Herder*)
10
11
Bij het bewaren van fotografisch materiaal wordt vaak een
parallel getrokken met het bewaren van papier. Gemaks
halve worden de depotklimaat condities op een lijn gesteld
en hoopt men het probleem te hebben ondervangen. Niets is
minder waar. Deze manier van indelen is gebaseerd op selec
tie van de drager. Een vreemde gedachtengang, want ook
een schilderij wordt niet in het textieldepot bewaard omdat
de drager uit linnen bestaat. En u nodigt net zo min een
textielrestaurator uit om een schilderij te restaureren. U
vraagt de specialist van het object om de restauratie uit te
voeren. Deze neemt het gehele object in ogenschouw en
voert met respect voor de oorspronkelijke materiaalkeuze
(en andere facetten) zijn werk uit. Bij fotografie is dat niet
anders: De restaurator dient uitstekende kennis te hebben
van een pakketje chemie dat in een aantal gevallen op een
Om fotografisch materiaal voor publiek beschik
baar te stellen, is goed bewaren ervan essentieel.
Passief conserveren is echter een ingewikkelde
zaak. Zwart/wit materiaal moet gescheiden worden
bewaard van kleurafdrukken en negatieven apart
van afdrukken. Sommig materiaal moet gebufferd
bewaard worden en ander materiaal absoluut niet.
Hoe vindt men nog zijn weg in deze doolhof van
wat wel of niet mag?
Zwaar beschadigd en gerestaureerd exemplaar van eenzelfde foto; het publiek kan er weer gebruik van maken, (foto's Nationaal Fotorestauratie Atelier, Rotterdam)
laagje papier is geplakt (de foto) en in een aantal gevallen op
een laagje glas of kunststof is (het negatief). Gemakshalve is
fotografie in twee keer twee groepen te verdelen: Opzicht- of
dóórzicht-materiaal en zwart\wit en kleur. Deze vier groepen
kunnen verder verdeeld worden, maar dat is voor het
bewaren van fotografisch materiaal niet relevant.
Fatal reaction
Bij het bewaren van kunstvoorwerpen gelden in het alge
meen twee richtlijnen die betrekking hebben op de parame
ters temperatuur (T) en luchtvochtigheid (V). Bij alle reac
ties om ons heen spelen deze twee factoren de belangrijkste
rol voor het in stand houden van het bestaan. Om te voor
komen dat zij een fatale rol gaan spelen - hetgeen ook moge
lijk is - is controle over deze parameters van groot belang.
Om reacties te laten plaats vinden of te versnellen zijn bij de
meeste afbraakprocessen externe elementen nodig: warmte
en water zijn twee belangrijke factoren, zuurstof is meestal
noodzakelijk en zuren kunnen als versneller optreden in het
verouderingsproces. Zuur kan daarbij op twee manieren
toetreden: door luchtvervuiling, dat wil zeggen door
materiaal dat in aanraking komt met het voorwerp of
doordat het afbraakproces zélf zuur produceert. Veel van de
grondstoffen waaruit kunstvoorwerpen zijn gemaakt
behoren tot de groep natuurlijke polymeren. Deze zijn: leer,
hout, textiel en papier (materialen die groeien). Eén van de
verbindende factoren van deze stoffen is cellulose, dat tege
lijkertijd één van de meest instabiele factoren is. Zodra
cellulose gaat ontbinden ontstaat een mechanisme, bekend
onder de naam hydrolyse. Bij de afbraak van cellulose worden
(azijn)zuur en water gevormd die samen met zuurstof uit de
lucht weer versnellers voor de reactie worden. Met als gevolg
dat, wanneer er geen maatregelen worden genomen, het
materiaal in steeds sneller tempo zal verouderen en uitein
delijk verloren gaat.
Balkende ezels in de Sahara
Bij fotografie speelt cellulose een grote rol. Vrijwel alle
kunststof negatiefmateriaal dat werd geproduceerd vanaf
1890 tot heden bestaat uit cellulose. De vinding van
kunststof als drager van fotografische
emulsies betekende een revolutie in de
fotografie: in één klap waren alle problemen
van glasbreuk en het enorme gewicht van
glas verdwenen. Bedenk eens wat een effect
dit had op de reisfotografie: in plaats van
met een hele karavaan, inclusief een
rijdende huifkar als donkere kamer in
gericht, de Himalaya of de Sahara te
doorkruisen, met klappende zwepen en
balkende ezels om de zware last te torsen,
kon de fotograaf nu fluitend z'n snapshots
maken zonder risico van breuk (van z'n
negatieven of zijn rug).
Van breekbaar tot brandgevaarlijk
in een ziekenhuis in de stad Cleveland vlam had gevat en
tien-tallen patiënten in de daarop volgende brand omkwa
men. Daarnaast ontstaat er bij nitraatmateriaal gas dat zeer
agressief is voor het zilver en de gelatine: nitreuze dampen.
Ventilatie is daarom een absolute voorwaarde.
Condensatie en dauwpuntcurve
Zoals gebruikelijk kwam de industrie snel met een ant
woord: di-acetaat werd de vervanger van het brandbare
nitraat en weer later gevolgd door tri
acetaat. Om aan te geven dat dit mate
riaal niet brandbaar is staat in de rand
van het negatief'Safety Film'. Wat de
industrie waarschijnlijk naliet te onder
zoeken was de houdbaarheid van de
drager op de lange termijn. Ondertussen
heeft men mondiaal moeten ervaren dat acetaat slechts een
beperkt leven beschoren is. Zonder de benodigde
klimaatcontrole vervalt acetaat en als gevolg van hydrolyse
verschrompelt het negatief en kan het niet meer afgedrukt
worden (foto 1). Hiertegen is maar één remedie: zo koud
mogelijk en rond de 35 (relatieve) vochtigheid bewaren.
De kou vertraagt de chemische reacties en het vocht, nodig
om de hydrolyse te activeren of in stand te houden wordt
teruggenomen. Beide acties werken als remmer op het
De oudste soort van de cellulosedrager
kennen we onder de naam celluloid. Het is
ook bekend onder de naam nitraatcellulose of
nitrocellulose en roept over het algemeen
reacties op als brandgevaarlijk en associaties
met de kwetsbare collecties uit het archief
van het Nederlands Filmmuseum. Dit materiaal vormt de
drager van negatieven vanaf het begin van deze eeuw tot in
de jaren vijftig! 'Filmpack' werd tot in de vijftiger jaren door
Kodak geproduceerd en is als één van de laatste van de
markt genomen. Al in 1929 werd dit materiaal in de
Verenigde Staten verboden nadat een collectie Röntgenfoto s
Een door schimmel aangetaste foto Zilvervisjes zijn dol op de gelatinelaag en de lijm op foto's; vele
foto's zijn dan ook door deze diertjes beschadigd (n). (foto's: Pauline Rings, RANH)
verval. Maar daarmee is niet iedere koelkast een geschikte
bewaarplaats. Een gewone koelkast bevat teveel vocht, er is
dus een 'frost-free' model nodig (een koelkast die zichzelf,
regelmatig ontdooit en het water afvoert buiten de kast)
Daarnaast bestaat nog het risico op condensatie. Doordat de
lucht buiten de koelkast warmer èn vochtiger is, slaat het
102/9 november 1998
