Archiefselectie begint met selectie
van archiefvormers en hun han
delingen
Het is indrukwekkend hoe Zuid-Afrika in heel
korte tijd op archiefgebied haar isolement heeft
verlaten, geprofiteerd heeft van het nieuwste en
het beste op de internationale markt9
16
17
dan 100) instellingen waar particuliere archieven worden
bewaard en het bepaalt standaarden en professionele richt
lijnen voor de provinciale archiefdiensten. Verder is er een
door de minister benoemde Nationale Archiefcommissie die
onder meer de coördinatie van het archiefbeleid en de
planning op nationaal en provinciaal niveau bevordert.
Sinds het begin van de jaren negentig staat 'de user as a
factor in shaping archival theory and practice' (waarover
Minister van Arts, Culture, Science and Technology Lionel Ntshali en de
burgemeester van Pretoria tijdens de viering van cle inwerkingtreding van de
National Archives of South Africa Act in 1996.
heeft het gebruik door het
publiek voorrang. Bovendien
moet de Nationale Archivaris
bijzondere aandacht geven aan
'outreach': 'aktiwiteite wat
daarop gerig is om uit te reik na
minder bevoorregte sektore van
die samelewing'.
Openbaarheid van archieven is essentieel in een samenleving
die met het verleden moet afrekenen als basis voor de toe
komst, die moet leren democratisch te zijn en multicultureel
van aard is. Dat alles geldt in centraal en oost-Europa zo
goed als in Zuid-Afrika. De archieven worden openbaar na
overbrenging naar het Nationaal Archief. De termijn
daarvoor is 20 jaar; daarmee loopt Zuid-Afrika, samen met
Nederland, voor op de rest van de wereld, waar in het
algemeen een termijn van 30 jaar geldt.
Spiegel van post-apartheid samenleving
Harris behandelt ook het vraagstuk van de selectie ('keu
ring') en vernietiging van archieven. Hij sluit zich aan bij de
aanpak zoals die in Canada en in Nederland is ontwikkeld.
Selectie, aldus Harris, moet leiden tot een documentaire
afspiegeling van de dynamische context waarbinnen archie
ven worden gevormd als uitkomst van processen die zich
afspelen in interactie tussen archiefvormers, hun functies en
activiteiten en de burger. Archiefselectie begint met selectie
van archiefvormers en hun handelingen. Meer dan Neder
landse archivarissen tot nu toe doen, letten hun Canadese
collega's (en Harris raadt het zijn Zuidafrikaanse vakgenoten
ook aan) er bovendien op of er processen zijn die onvoldoen
de door de archieven worden gedocumenteerd zodat aanvul
lende maatregelen (verzamelen van andere bronnen, opzet
ten van documentatie) nodig zijn. Daarnaast draagt de
Zuidafrikaanse archiefwet het Nationale Archief op om in
zijn acquisitie van niet-overheidsarchieven speciaal te letten
op 'die behoefte om aspekte van die nasie se ervaring wat in
die verlede deur argiefbewaarplekke nagelaat is, te doku-
menteer'. Daarmee weerspiegelt de archiefwet de bijzondere
situatie van de post-apartheid samenleving.
Vergaande bevoegdheden
Het wettelijke voorschrift dat de Nationale Archivaris in zijn
of haar (Marie Olivier is de huidige Nationale Archivaris)
jaarverslag alle gevallen
'van ongemagtigde
beskikking oor publieke
rekords wat deur die
Nasionale Argief onder
soek is' moet noemen,
alsmede 'alle regerings-
liggame wat versuim het
om aan hierdie Wet te
voldoen', herinnert aan
de opschudding in 1991
Harris, lid van het ANC-comité voor archieven, in 1992 een
opmerkelijke lezing hield) ook in Zuid-Afrika voorop. In de
wettelijke opsomming van taken van het Nationale Archief
Onderminister van Arts, Culture, Science and Technology Bridget Mabandla en
Verne Harris bij de opening van het nieuwe Vrystaatse Archiefgebouw
over de vernietiging door de Nasionale Intelligensiediens van
de 'P.W.Botha-Mandela geluidsbanden'. Belangwekkend is
dat de wet de Nationale Archivaris verantwoordelijk stelt
voor 'die behoorlike bestuur en versorging' van archieven
beheerd door regeringslichamen. In de meeste andere
landen, waaronder Nederland, zijn de ministeries en andere
overheidsorganen zelf verantwoordelijk voor hun archiefbe
heer en heeft de nationale archivaris slechts een inspec
tiefunctie. In Zuid-Afrika gaan de bevoegdheden van de
Nationale Archivaris veel verder. Ze omvatten ook het
voorschrijven van archiefstelsels, bepalen hoe elektronische
archieven ingericht moeten worden enz. Het is overigens
zeer de vraag of er voldoende gekwalificeerd personeel bij het
Nasionale Argief is om alle ambities op het terrein van
publieksservice en archiefbeheer waar te maken. Niet alleen
is het budget (14,6 miljoen Rd) ontoereikend, er is ook een
groot tekort aan modern opgeleide archivarissen. Van de
237 functies zijn er 50 onbezet.
Vooral ten dienste van publiek
Een apart hoofdstuk wijdt Harris aan de uitdaging bij uit
stek: de elektronische archieven. Ook hier blijkt de schrijver
onder de heilzame invloed te staan van de Canadese archivis-
tiek. Het is indrukwekkend hoe Zuid-Afrika in heel korte
tijd op archiefgebied (en niet alleen daar) haar isolement
heeft verlaten, geprofiteerd heeft van het nieuwste en het
beste op de internationale 'markt' en zich daarmee ook in de
voorhoede heeft weten te plaatsen. De eerlijkheid gebiedt
Harris overigens om op te merken dat niet alle nieuwe
ideeën door alle Zuidafrikaanse archivarissen geaccepteerd
worden. Maar men is bereid tot debat, tot compromis en tot
leren. Het Zuidafrikaanse archief
wezen is bezig met de moeilijke
omslag naar een andere profes
sionele cultuur. Daarin is de
archivaris een publieke functio
naris: in openbare dienst maar
vooral ten dienste van het publiek.
Die omslag, met beperkte
middelen, vergt zeer veel van de
vernieuwingsgezinden in het
Zuidafrikaanse archiefwezen. Nederlandse archivarissen
zouden daarbij steun kunnen en moeten bieden: op histo
rische en cultuurpolitieke gronden, uit professionele solida
riteit (artikel 10 van de internationale beroepscode voor
archivarissen verplicht daartoe), maar ook om zelf mee te
ervaren wat het betekent om je als archivaris staande te
houden in en vorm te geven aan een snel veranderend
archiefwezen.
hoogleraar archiefwetenschap aan de Rijksuniversiteit te Leiden
en de Universiteit van Amsterdam en hoofdinspecteur Rijksarchiefin
spectie. Tevens vice-president van de International Council on
Archives. Van 1989 tot 1997 Algemeen Rijksarchivaris.
1) dit is een door auteur bewerkte versie van een gelijk
namige bijdrage in 'Zuid-Afrika', uitgave van de Zuid-
Afrikaanse Stichting Moederland te Amsterdam, april 1998.
2) Verne Harris, Exploring archives: an introduction to
archival ideas and practice in South Africa (National Ar
chives of South Africa, Pretoria, 1997) 73 p., 15 Rand.
Besteladres: Nasionale Argief, Postzak X236, Pretoria 0001,
fax 27 12 3235287, email Argo3@acts2.ppwv.gov.za.
Zie ook: Verne Harris, Redefining archives in South Africa:
public archives and society in transition.
In: Archivaria 42 (1996) 6/27
102/7 SEPTEMBER 1998
