Oral
Historyvan boek
naar documentaire
UBERALL
■lOOOreport
Interviewmateriaal dat bij de
productie niet een wetenschappe
lijke of journalistieke aanleiding
kende en daarmee een herkenba
re kapstokheeft meegekregen, is
in 98% van de gevallen gedoemd
onaangeroerd tot stofte vergaan
Bij de voorgesprekken klikte het soms meteen,
bijvoorbeeld door het beeldend vermogen
waarmee iemand vertelde, het goede
geheugen, geëmotioneerdheid en oprechtheid
UHER
O
40
Levensverhalen in woord en beeld
Door Nicoline J. Ekama van Dorsten
ans gaat er standaard van uit dat een gesprek op tape
volledig wordt getranscribeerd, dat wil zeggen correct
vastleggen van mondelinge bronnen, inclusief voorbereiding,
afhandeling en adequate ontsluiting.
Hergebruik
Investeringen in interviewprojecten of in de archivering
hiervan vraagt om een visie op de hergebruikswaarde. De
praktijk leert dat de intentie van de maker in veel gevallen
in hoge mate bepalend is voor de hergebruikswaarde later.
Ter voorbeeld. Een essentieel verschil in mij bekende
collecties is het onderscheid in interviews opgenomen ter
verzameling van gegevens voor een lopend onderzoek, en
materiaal verzameld puur ter documentatie. De eerste
categorie vormt een collectie bronnen die minimaal reeds
éénmaal is gebruikt en als zodanig buiten het depot, ergens
in een publikatie of onderzoeksverslag, een spoor heeft
veroorzaakt. Hetzelfde geldt voor het ruwe materiaal dat in
journalistieke producties is geproduceerd. In een tijdschrift
artikel of in een RTV-programma is de gegeven aandacht
aan persoon of onderwerp herkenbaar. En wat belangrijk is,
ook de context en wellicht de aanleiding. Dit geldt zowel de
individuele 'prominenten'-interviews, als ook de massale op
sociaal-historische onderwerpen gerichte getuigenissen op
tape. Indien éénmaal gebruikt, zo weet iedere collectiebe
heerder, dan heeft een document een verhoogde kans op
nogmaals raadplegen of hergebruiken. En dat is precies het
probleem van de tweede categorie: de bronnen om de
bronnen, documentatie puur ter documentatie, vastleggen
om het vastleggen. Ik zou bijna de stelling willen aangaan
dat interviewmateriaal dat bij de productie niet een weten
schappelijke of journalistieke aanleiding kende en daarmee
een herkenbare 'kapstok' heeft meegekregen, in 98% van de
gevallen gedoemd is onaangeroerd tot stof te vergaan.
Is dat erg? Ik denk het niet. Als we maar beseffen dat de
uitdaging en het grote genieten bij de productie van het
interview al zijn geconsumeerd. Daar ligt de voldoening van
oral historians, is mijn conclusie. Op raadplegers en gebrui-
Met de bandrecorder op stap'Reclamefolder ca. 1962. Coll. Technische
documentatie NA A-Omroepmuseum
kers hoefje niet te rekenen. In de afgelopen 10 jaar SFW-
collectiebeheer was het aantal consultaties uit eigen be
weging van de ca. 1100 interviews nul.
1) Voor de samenstelling van deze tekst heb ik ongeremd geput uit de vele,
zeer instructieve en heldere artikelen en introductieteksten bij audiografieën
die drs Mieke Lauwers de afgelopen jaren als neerslag van haar werk voor de
SFW heeft gepubliceerd in:
De interviewcollecties van Stichting Film en Wetenschap. Een audiografisch
overzicht. Deel 1 Mieke Lauwers (SFW-werkuitgave no.8, Amsterdam
1995)
De interviews van Stichting Film en Wetenschap. Een collectie-overzicht Mieke
Lauwers (SFW-werkuitgave no. 11, Amsterdam 1996)
'Cirkelen om het centrum. 35 jaar interviewcollectie bij Stichting Film en
Wetenschap' door Mieke Lauwers, in: Jaarboek 1995 Stichting Film en
Wetenschap Audiovisueel Archief (Amsterdam 1996)
In 1995 promoveerde Barbara Henkes*) op het onderwerp 'Heimat in Holland. Duitse dienstmeisjes
1920-1950'. Zij sprak hiervoor met enkele tientallen vrouwen in Nederland en Duitsland. Niet lang
daarna maakte Cherry Duyns voor de VPRO een documentaire met dezelfde naam en gebaseerd op
Henkes' boek. De voorbereidingen vonden in nauwe samenwerking plaats. Van boek naar film, wat komt
daarbij kijken?
"De overgang van woord naar beeld
was voor mij niet zo groot, want ik
had al eerder een tentoonstelling sa
mengesteld aan de hand van een eer
der boek 'Kaatje ben je boven?' dat ik
samen met Hanneke Oosterhof ge
schreven heb. Daarvoor was behoorlijk
wat beeldmateriaal verzameld. Ook
het materiaal dat ik voor mijn proef
schrift verzamelde was zo rijk dat ik er
nog iers voor een breder publiek mee
wilde doen."
Over het onderwerp. Na de Eerste
Wereldoorlog kwamen duizenden
jonge, ongehuwde vrouwen in Neder
landse huishoudens werken. Hoe
werd op hun komst en vestiging gerea
geerd en hoe verging het hen hier? Uit
de indringende en soms pijnlijke inter
views met voormalige Duitse dienst
bodes wordt duidelijk hoe het was om
als Duitse vrouw in Nederland te leven
en te werken in tijden van een groei
ende werkloosheid en opkomend
nationaal-socialisme. Voor zover ze
niet uit zichzelf naar de Heimat
terugkeerden, werden velen daar na
1938 toe gedwongen door het nazi
regime. De achterblijfsters, van wie een
groot deel inmiddels getrouwd was
met een Nederlander, kregen te maken
met de scheidslijnen tussen 'Neder
lands' en 'Duits', 'goed' en 'fout'. Tot
op de dag van vandaag werkt dit
stereotype beeld over 'de' Duitsers
door in het leven van deze vrouwen.
Uit handen geven
Waarom een film en hoe heb je dit aangepakt
Zoals ik zei wilde ik van het boek iets
maken wat ook voor een breed publiek
interessant zou zijn. Ik dacht daarbij
aan twee mogelijkheden: een tentoon
stelling en een film. Om het idee van
een tentoonstelling te bespreken
benaderde ik het Amsterdams Histo
risch Museum; aangezien daar nooit
reactie op is gekomen, neem ik aan dat
zij geen belangstelling hadden. Maar
ik trok ook de stoute schoenen aan om
mijn manuscript naar Cherry Duyns te
zou de rode draad zijn in het verhaal;
een soort herhaling van wat zij als
meisje hadden ondernomen. Dat is
niet doorgegaan. Slechts één vrouw
reisde van Duitsland naar Nederland
en die heeft hij ook gevolgd. De film
eindigt met een beeld van haar op de
pier in Scheveningen. De vragen in de
filmversie werden door Cherry gesteld,
niet door mij. Het was ook zijn film en
bij de opnamen ben ik niet aanwezig
sturen. Die reageerde direct en posi
tief. Ik kende zijn manier van filmen
natuurlijk van de televisie en die beviel
mij. Volgens mij zou mijn onderwerp
zich er uitstekend voor lenen om op
zijn manier gefilmd te worden."
Wie maakte het script voor de film, jij of
Cherry?
"Geen van beiden. Cherry Duyns
werkt nooit met een script. Hij stelde
wel voor om de levensverhalen van een
beperkt aantal vrouwen centraal te
stellen. Bovendien had hij het idee om
vrouwen die in Nederland waren
gebleven naar Duitsland te laten reizen
en daar te filmen en vice versa. Dat
geweest. De manier van vragenstellen
is niet wezenlijk anders dan ik had
gedaan. Cherry was de regisseur, ik
legde de contacten, was zijn klank
bord, verschafte informatie en verdui
delijkte de context."
Selecteren op criteria
Je had al met een groot aantal vrouwen ge
sproken voor je boek. Hoe selecteerden jullie
de vijf vrouwen die uiteindelijk in de fihn
meedoen? Welke criteria legde jullie voor
hen aan?
"In tegenstelling tot wat ik voor mijn
boek heb gedaan, besloten we om
102/6 Augustus 1998
