Tot op heden waren de meeste
zoekmiddelen archivaris- in
plaats van onderzoekergeoriën-
teerd
Bezoekers serieus nemen
22
23
Interieur van tie kapel van Woudschoten, het koor, foto ca. 1940,
part. coll. Zeist
Een vijfde ontwikkeling komt er aan. Dat is de bewerking
van onze zoekmiddelen, archievenoverzichten, inventarissen
en catalogi voor raadpleging op afstand, bijvoorbeeld
Internet. Een commissie van de Internationale Archiefraad
ontwierp daarvoor een nog te weinig bekende en gebruikte
standaard, de ISAD(G). Gelukkig is deze standaard inmid
dels onderdeel van het lesprogramma van de Archiefschool.
In inventarissen zal veel meer aandacht gegeven moeten
worden aan de functie en de inhoud van de hoofdbestand
delen van een archief. Verwijzingen naar andere onderdelen
of andere archieven behoren daar ook toe. Daarmee nemen
we eindelijk de bezoekers serieus, want tot op heden waren
de meeste zoekmiddelen archivaris- in plaats van onderzoe-
kergeoriënteerd. Misschien kunnen we leren van andere
vakgebieden en van onze aanstaande collega's van de
Amsterdamse vestigingen van de Archiefschool. Wij gaan
spannende tijden tegemoet.
Bedreigingen van buitenaf
Archieven zijn in de loop der tijden vernietigd of beschadigd
als gevolg van onachtzaamheid, branden, cyclonen, plunde
ring, bombardementen, overstromingen, door archivarissen
en bezoekers, schimmels, termieten, vijandelijke legers,
bevrijders, het verzet, revolutionairen en contrarevolutionai
ren, etc. Archieven zijn vernietigd of beschadigd niet alleen
als gevolg van de instabiliteit van het materiaal waarvan zij
zijn gemaakt, maar ook als gevolg van gebrekkige depots,
onvoldoende opleiding van het personeel, onvoldoende
discipline, onverschilligheid van de machthebbers, etc.
Terrorisme, ethnic cleansing en de veelal daarmee gepaard
gaande moedwillige vernietiging van archieven betreffende
de verwijderde personen zullen het volume van verloren
gegane archieven alleen maar vergroten. In de laatste jaren
vonden grootschalige integrale archiefvernietigingen door
legers van elkaar bestrijdende groepen plaat in bijvoorbeeld
Liberia, Burundi, Rwanda en in delen van het voormalige
Joegoslavië. Als er niet wordt ingegrepen dan zullen hoge
luchtvochtigheid, hitte en termieten gezamenlijk de nog
resterende archieven in grote delen van Atrika, de Pacific en
in Zuid- en Midden-Amerika composteren. De bronnen van
de orale traditie gingen er al goeddeels verloren en de
geschreven bronnen volgen spoedig. Overigens geldt dat
mutatis mutandis ook voor grote delen van het overige
culturele erfgoed. Om de publieke opinie, en de beleids-
beslissers, wakker te schudden en tot ingrijpen te bewegen,
startte de UNESCO enkele jaren geleden met het Memory
of the World programma. Zo zijn er World Heritage Lists
opgezet voor archeologische en onroerende monumenten,
afspraken gemaakt over beperkingen ten aanzien van in- en
uitvoer van roerende cultuurgoederen, en nog veel meer. In
opdracht van de UNESCO deed ik onderzoek naar archieven
die in deze eeuw verloren gingen en naar bedreigingen
waaraan overgebleven archieven zijn blootgesteld. De
UNESCO accepteerde mijn rapport en publiceerde het. Ook
verscheen het als artikel in een deel van Archivum, het
jaarboek van de Internationale Archiefraad.
Onthutsende uitkomsten
Ik zette voor dit rapport een tweesporig traject op: een
literatuurstudie en een enquête. Beide geven een onthutsend
beeld van de werkelijkheid. Uiteindelijk ontving ik gegevens
over zo'n 6.250 archiefbewaarplaatsen in 105 landen, met
een kwantitatieve ondervertegenwoordiging voor Afrika, de
Pacific, en Noord, Midden en Zuid Amerika. Het State
Archives Bureau van China verstrekte inlichtingen over
3000 depots. De Russische collega liet weten dat zijn
antwoord noodzakelijkerwijs generaliserend was, er aan
toevoegend dat hij bij een nauwkeurige beantwoording een
vrachtwagen nodig zou hebben voor het vervoer van de
formulieren. Deze generaliserende beantwoording geeft ook
inzicht in de dramatische gevolgen van de achtereenvolgen
de oorlogen. Als gevolg van de burgeroorlog, waarin de
elkaar bestrijdende partijen in sommige gebieden bewust
archieven vernietigden om latere eigendomsclaims onmo
gelijk te maken, is Spanje oververtegenwoordigd. Ook bij
Italië is dat het geval, mogelijk als gevolg van de uiterst
minutieuze organisatie van het archiefwezen en de nauw
gezetheid van de archiefinspecteurs. Ik zal geen getallen
noemen, maar ook zonder dat word je van de uitkomsten
niet blij. Naast de archieftechnische vernietiging van voor
vernietiging geselecteerd materiaal brachten mensen en
natuur massaal aan te bewaren materiaal schade toe of
vernietigden grote delen. In de rapportage heet dat bij-
voorbeeld "fire, accidental" en "fire, arson" of "armed
conflict" of "removed by occupying forces" of "unauthorized
destruction" of simpel "theft" of "flooding". Archivarissen
hebben bewaarplaatsen en zichzelf grootschalig bewapend
tegen dit soort bedreigingen. Maar wat doe je met een depot
dat is ondergebracht in de kelder van een gebouw in het
overstromingsgebied van de Oder? Collega's in westelijk
Polen, oostelijk Duitsland en een deel van Tsjechië onder
vonden recentelijk dat dergelijke depots inderdaad onder
water kunnen komen te staan. Alleen een wijziging in de
infrastructuur, in feite de bouw van nieuwe depots buiten
iedere gevarenzone, sluit voor de toekomst dit soort risico s
uit. De Internationale Archiefraad is doende met de voorbe
reiding van een bewustmakingscampagne om archivarissen
en vooral ook hun bazen, meestal politici, er op te wijzen
berekenbare en vermijdbare risico's uit te sluiten. Aan
burgeroorlogen kunnen we weinig doen, maar aan slechte
planning wel.
Vertraging van verval
Bedreigingen van binnenuit zijn inherent aan het materiaal
waarvan archieven zijn gemaakt. Kunnen we daar veel aan
Interieur Woudschoten met de bekende Woudschotenstoelen. foto ca. 1940, part.
coll. Zeist
doen? Kortgeleden werd bekend dat het Algemeen Rijksar
chiefeen deel van de meest bedreigde "brittle" documenten
laat behandelen om het verval te vertragen. De daarmee
gemoeide bedragen zijn groot. Een paar getallen. In de
depots van het Stadsarchief in Dordrecht bewaren we
mogelijk zo'n 30 miljoen pagina's manuscript en zo'n 10
miljoen pagina's drukwerk. Een opname op microfilm kost
ongeveer 25 cent per pagina, dus 10 miljoen als we alles
zouden verfilmen. Scannen kost op dit moment 1,00 per
pagina, dus viermaal zoveel. Dordrecht heeft ruim 100.000
inwoners; als we de Dordtse getallen mogen extrapoleren
hebben we 1.500 miljoen nodig voor het verfilmen van de
inhoud van alle gemeentelijke depots tezamen. De rijks
archiefdienst beheert nog eens een gelijke hoeveelheid
materiaal. We moeten dus maar niet te veel rekenen op een
alleenzaligmakende macro-oplossing uit die hoek. Voorals
nog moeten we het doen met het zoveel mogelijk voorkom
en van vermijdbare risico's en schade, met het zo goed
mogelijk opleiden van onze medewerkers, het uitleggen aan
onderzoekers waarom bepaalde documenten alleen in kopie-
vorm beschikbaar zijn, het creëren van zo stabiel mogelijke
bewaar-, transport- en raadpleegcondities, Mondiaal zouden
we moeten nadenken over de mogelijkheid depots zoveel
mogelijk in gematigde klimaten onder te brengen. Een
utopie? Misschien is het wel haalbaar om master-microfilms
in speciaal gebouwde depots in arctische gebieden op te
slaan.
Wet van de remmende voorsprong
In alle landen bestaan archieven en archivarissen en Neder
land is niet per definitie een gidsland. We mogen dan het
land zijn waar honderd jaar geleden de bijbel van het archief
wezen, de Handleiding, geschreven door Muller, Feithen
Fruin, is geconcipieerd, we hebben daardoor wel de achter
stand van de voorsprong opgelopen. Onze bijbel blijkt alleen
het oude testament te bevatten. Voor een gedegen onder
grond is Engels- en Franstalige literatuur van wezenlijk
belang. Ons vak is in de afgelopen jaren niet alleen geprofes
sionaliseerd, we zijn ons steeds meer bewust dat het is
geglobaliseerd.
100/10 DECEMBER 1997
