Historische
steekproef
Nederlandse bevolking
Buren-
3
Qrq
Door Kees Mandemakers
10
11
Er zal in Nederland bijna geen archief meer zijn dat de afgelopen zeven jaar geen
kennis heeft gemaakt met de stichting Historische Steekproef Nederlandse bevolking (HSN)
die bouwt aan een representatieve dataset voor het 19de en begin 20ste eeuwse Nederland. De basis
hiervan is een steekproef uit de geboorteakten. In 1991 begonnen als een proefproject in de provincie
Utrecht, werden in 1995 gelden verkregen uit het NWO-investeringsfonds om heel Nederland in de
database op te nemen.
De HSN-steekproef omvat ongeveer een half procent van
alle in Nederland tussen 1812 en 1922 geboren personen.
Bij elkaar komt dat neer op tachtigduizend geboorteakten
die integraal in de database worden opgenomen. Standaard
wordt vervolgens gezocht naar de overlijdensakten of per
soonskaarten van deze mensen en ook die worden aan de
database toegevoegd.
Werkgelegenheidsproject
Vooraanstaande wetenschappers uit de historische en sociale
wetenschappen vormen het bestuur van de stichting HSN,
die onderdeel is van de onderzoeksafdeling van het Interna
tionaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. De uitbreiding
van de database tot heel Nederland is opgezet als een werk
gelegenheidsproject. Dat betekent dat het grootste deel van
het werk wordt gedaan door banenpoolers. Het invoerwerk
in de relatief ver van Amsterdam gelegen archieven vindt
plaats in samenwerking met plaatselijke organisaties.
Rendementsverhoging archiefonderzoek
Historisch onderzoek naar sociaal-economische segmentering
en levensstijlen vindt plaats vanuit verschillende weten
schappelijke disciplines, met name economie, epidemiologie,
sociologie, demografie en sociale geografie. Belangrijke to
pics zijn onder andere het onderzoek naar de vaststelling van
de omvang en de verklaring voor veranderingen in geboorte,
sterfte, sociale mobiliteit, migratie en arbeidsmarktstructuur.
Om deze redenen werden er de afgelopen twintig jaar al
diverse lokale bestanden aangelegd met data betreffende
individuele personen uit de 19de eeuw. Helaas worden deze
gegevens bijna altijd maar een keer gebruikt, namelijk voor
dat ene onderzoek waarvoor ze worden verzameld. De HSN
bouwt aan één groot basisbestand waarin op uniforme wijze
gegevens worden verzameld van de Nederlandse bevolking.
Van dit bestand profiteert niet alleen bestaand onderzoek
maar er worden ook nieuwe vormen geïnitieerd, zowel
nationaal als internationaal. De HSN zorgt dus voor een
duidelijke rendementsverhoging van het archiefonderzoek.
Wetenschappelijk belang
Er zijn ook meer 'zuiver' wetenschappelijke redenen waarom
de HSN van belang is. Voor veel historische vraagstellingen
is eigenlijk alleen het micro-niveau van het individu en van
zijn/haar familie het meest geëigende niveau voor onderzoek.
Vanwege het ontbreken van dit 'enquête-materiaal' werd
voor veel van deze vragen in het verleden noodgedwongen
op een 'hoger' onderzoeksniveau naar antwoorden gezocht.
Bijvoorbeeld bij het onderzoek naar de relatie tussen de da
ling van de huwelijksvruchtbaarheidsniveaus en de religieuze
achtergrond werd steevast gebruik gemaakt van de gemid
delde vruchtbaarheid en godsdienstige samenstelling van de
gemeente. Een dergelijke aanpak maakte het bijvoorbeeld
onmogelijk de relatie tussen vruchtbaarheid en godsdienst te
controleren voor de sociale achtergrond. De HSN maakt het
ook mogelijk om regionaal 'diepte-onderzoek' -dat altijd
nodig zal blijven- in de juiste context te plaatsen en even
tueel te generaliseren naar grotere eenheden. Tevens biedt
het landelijke HSN-bestand de mogelijkheid om voor het
regionale 'diepte-onderzoek' met meer doelgerichte vraag
stellingen te komen.
Aard van het bestand
De geboorteakten vormen voor de HSN slechts de basis van
de gegevensverzameling. De inhoud van de HSN-database
bestaat verder vooral uit overlijdensakten, huwelijksakten en
persoonskaarten. Daarnaast worden er -vooralsnog in samen
werking met andere onderzoeksprojecten- gegevens overge
nomen uit de bevolkingsregisters. Met de in de genoemde
akten en registers opgenomen familieleden en andere relaties
van de onderzoekspersonen zal het bestand uiteindelijk
ongeveer een miljoen personen bevatten. De HSN-database
is een dynamisch databestand. Naast de produktie van 'kant
en klare datasets', is het ook mogelijk de gegevensverzame
ling uit te bouwen in elke ge
wenste richting. Dit kan zowel
door een uitbreiding van de
bestaande dataset met nieuwe
bronnen, als door het uitbreiden
van de populatie door middel
van oversamplings voor spe
cifieke bevolkingsgroepen,
regio's of perioden. Voor de
wetenschapper snijdt het mes
hierbij aan twee kanten. Hij kan
niet alleen gebruik maken van
reeds ingevoerd materiaal, ook
de door de HSN opgebouwde
software en expertise staan voor
hem ter beschikking. Voor het
gebruik van deze software en
reeds ingevoerde data stelt de
HSN als voorwaarde dat nieuwe
gegevens weer aan de dataset
worden toegevoegd en op termijn ook
weer beschikbaar komen voor andere
wetenschappers.
periode ongeveer op zestienjarige leeftijd een gelijke cohort
grootte heeft. Dit voldoet om voor een willekeurige subpo
pulatie van twee procent van de tussen 1812 en 1922 ge
boren bevolking voldoende gevallen te verzamelen om
statistisch verantwoorde uitspraken te kunnen doen. Aan de
Beschikbaarheid en privacy
Gegeven de periode van geboorte (1812-1922), is een deel
van de in het HSN-bestand opgenomen personen nog in
leven. Daarom waarborgt een reglement het 'privacy'-karak-
ter van de gegevens. Dit reglement heeft als uitgangspunt
dat voor het al dan niet openbaar zijn van de gegevens voor
wetenschappelijk onderzoek dezelfde regeling wordt gehan
teerd als die van het archief waar de desbetreffende gegevens
vandaan komen. Dit betekent dat een deel van het data-be
stand uitsluitend in anonieme vorm beschikbaar is. Afgezien
van deze beperking zijn de gegevens in principe vrij beschik
baar voor onderzoek. Hierbij moet niet alleen gedacht
worden aan het benutten van het reeds ingevoerde mate
riaal, maar ook aan de uitbreiding van de steekproef.
Steekproefkader
Collage van geboorteakten BS. Rijksarchief Noor-Holland (foto: Jeff Borkent!'Annabelle Meddens)
keuze voor de geboorteakten als steekproefkader kleven
overigens wel enige problemen: gebruik van geboorteakten
houdt de immigranten (eerste generatie) buiten de steek
proef. En het onderzoek naar huwelijksgedrag kan niet
eerder beginnen dan omstreeks 1850, als de tussen 1812 en
1822 geboren personen de leeftijd van dertig jaar zijn gepas
seerd. Deze nadelen wogen echter lichter dan de nadelen van
het mogelijke alternatief van een steekproef uit de overlij
densakten of het bevolkingsregister. De laatste bron begint
pas in 1850 en in sommige gemeenten ontbreekt deze
laatste bron zelfs als gevolg van brand, waterschade of oor
logshandelingen. Overlijdensakten hebben het nadeel dat de
leeftijd van overlijden niet los staat van het sociale en econo
mische milieu. Dit zou het representatieve karakter van de
steekproef teniet doen. De nadelen van de geboorteakte
zullen op termijn opgevangen moeten worden door aanvul
lend onderzoek in a) het bevolkingsregister via een steek
proef naar immigranten (eerste generatie) en b) de burger
lijke stand door een steekproef in de huwelijksakten uit de
periode 1815 - 1840.
Zoals vermeld, wordt de steekproef getrokken uit alle in
Nederland in de periode 1812-1922 geboren personen. Aan
gezien de akten van de burgerlijke stand in duplo worden
opgemaakt, zijn er nagenoeg geen geboorteakten verloren
gegaan. Omdat tot 1880 veel kindersterfte voorkomt, levert
dit ongeveer vijftigduizend volwassen personen op. De
steekproeffractie (gemiddeld 0,5 procent) variëert tussen de
0,25 en 0,75 procent; dat zorgt ervoor dat elke tienjaarlijkse
Verzamelde gegevens
In de geboorteakten vinden we gegevens over de geborene
zelf, de namen, adressen, leeftijden, beroepen en eventuele
handtekeningen (voor onderzoek naar analfabetisme) van de
ouders. Naast de geboorteakte worden er ook gegevens uit
huwelijks- en overlijdensakten overgenomen. Echter niet
iedereen overlijdt of trouwt in de geboorteplaats. Dit maakt
100/9 november 1997
