Van
typemachine
naar Internet
Buren-
Dat betekent, als er honderd beschrijvingen
overgenomen moeten worden, honderd keer de naam
van de verkoper, plaats en datum van de veiling,
naam van de veilingmeester, etc. typen. Het geduld
van RKD-medewerkers is bewonderenswaardig
Door Marcia Zaaijer*)
10
11
De excerpten van Cornelis Hofstede de Groot
Onderzoek naar de herkomst van schilderijen is een vast onderdeel van de kunsthistorie: het gaat letter
lijk over de geschiedenis van een kunstvoorwerp. Kunsthistorici en liefhebbers van beeldende kunst
zouden het liefst van elk schilderij weten waar het geweest is vanaf het moment dat het de ezel van de
schilder verliet tot nu. Slechts in enkele gevallen lukt het de hele geschiedenis te achterhalen. Sinds kort is
dit mogelijk op CD-Rom en straks op Internet.
Belangrijke, maar natuurlijk niet de enige bronnen voor
herkomstonderzoek naar schilderijen zijn boedelinventarissen
en veilingcatalogi. Zoals u in de krant 1) heeft kunnen lezen,
is een aantal van deze bronnen uit verschillende Europese
landen op CD-ROM ter beschikking gekomen: The Getty
Provenance Index Cumulative Edition on CD-ROM. Tijdens de
studiedagen van de KVAN in november aanstaande zal
directeur Burton B. Fredericksen van The Getty Provenance
Index de geschiedenis en doelstelling van het project toelich
ten en de CD-ROM demonstreren. Het Rijksbureau voor
Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag is een van
de deelnemers aan The Provenance Index. Maar ook vóór het
computertijdperk was het mogelijk bij het RKD bronnen
over de geschiedenis van schilderijen te raadplegen.
Getypte fiches
Ruim zes jaar geleden werd ik hoofd van de afdeling
Archivalia Excerpten van het RKD. Het bureau beheert
een grote collectie beeldmateriaal van de westerse beeldende
en toegepaste kunsten van de late middeleeuwen tot heden,
een grote kunsthistorische bibliotheek, een afdeling persdo-
cumentatie en ruim vierhonderd meter archief. Ik ben de
eerste (en nog steeds enige) archivaris bij het RKD. Dat het
bureau voor de archivalia een professional nodig had, was
duidelijk: alles was liefdevol bewaard, maar er was geen
archievenoverzicht. Enkele archieven waren vermengd
geraakt, anderen hadden wel een toegang, maar slechts één
archief was voordat het naar het RKD kwam, door een
deskundige collega aangepakt. Enfin, aan de 'archivalia'
wordt gewerkt. Maar die 'excerpten', wat zijn dat en wat
moet een archivaris daarmee? Het gaat om ruim twee
miljoen getypte fiches met beschrijvingen van schilderijen,
overgenomen uit veilingcatalogi van de jaren 1600 tot 1825
en geordend op naam van de kunstenaar. In die tijd waren
veilingcatalogi niet de plaatjesboeken, die ze nu zijn. Om te
airaus
SRE-GRIE
DF GRtfF
De fichescollectie: twee miljoen getypte fiches (foto: RKD/Henk Platenburg)
verkopen moest een zo gunstig mogelijke beschrijving van
het schilderij en de maker gegeven worden. 'Zonnig gepen
seeld' en 'het beste van deze meester' zijn variaties van steeds
weerkerende uitdrukkingen van lof over schilderij en kunste-
Eerste stap in automatisering
De eerste samensteller van de 'excerpten' was de kunsthis
toricus Cornelis Hofstede de Groot (1863-1930), die rond
1890 begon te 'excerperen'. Toen hij in 1930 overleed, liet
hij zijn schilderijen en tekeningen na aan enkele musea en
zijn studiemateriaal aan de Staat der Nederlanden. Van dit
materiaal zijn de 'excerpten' (toen circa 300.000 fiches) een
onderdeel. Het vormde de basis voor het in 1932 gestichte
leeftijd?) aan het excerperen van een veilingcatalogus uit,
laten wij zeggen, 1899 zou kunnen beginnen.
Geen kinderziekten
RKD, dat vanaf het begin het 'excerperen' uit veilingcatalogi
heeft voortgezet. Toen ik in 1991 aantrad, was men gevor
derd tot catalogi van veilingen van 1821/1822 en gebeurde
het nog steeds op dezelfde wijze: met de typemachine. Dat
betekent, als er honderd beschrijvingen van schilderijen uit
de catalogus van een
veiling overgenomen
moeten worden, honderd
keer de naam van de
verkoper, plaats en datum
van de veiling, naam van de
veilingmeester, etc. typen.
En daarna honderd fiches
op de juiste plaats invoegen
in de bestaande collectie.
Het geduld van RKD-
medewerkers is bewon
derenswaardig. De eerste stap, in een RKD waar wel
al een afdeling Automatiserings Adviezen floreerde, maar
nog lang niet iedereen een computer op zijn burea had staan,
was invoeren van de beschrijvingen met de computer in het
programma Question Answer (Q&A) en dan printen op
het formaat papier van de al bestaande fiches. En daarna nog
steeds invoegen in de bestaande collectie... Het was een
verbetering. Maar ook in dit tempo zou het nog vele jaren
duren voordat ooit iemand (één van onze achterklein
kinderen vlak voor het bereiken van de pensioengerechtigde
Namen vaak probleem
Het lijkt voor de hand te liggen de 'excerpten' ook op een of
andere wijze te digitaliseren, zodat niet meer alleen de naam
van de kunstenaar de toegang vormt. Juist die naam levert
problemen op als je tijdens invoer of scannen van de hele
fichescollectie Hofstede de Groot nog enige vorm van redac
tie wilt uitoefenen. Namen van Nederlandse schilders werden
in buitenlandse catalogi soms bijna onherkenbaar verbasterd,
signaturen zijn verkeerd gelezen of patroniemen gaven de be
kende verwarringen 2). Toeschrijvingen uit vroeger eeuwen
zijn soms allang achterhaald. Dit alles hoeft digitalisering
natuurlijk niet in de weg te staan, maar maakt het wel
duurder: voorlopig blijven de 'excerpten' een papieren collectie.
Met enige regelmaat, maar vaak onaangekondigd verscheen
in de RKD-studiezaal Oude Nederlandse Schilderkunst een
Amerikaan, die veel veilingcatalogi uit de bibliotheek wilde
inzien: Burton B. Fredericksen. Uit die tijd stammen de
contacten van het RKD met The Provenance Index en sinds
1993 gaat 'excerperen' op een moderne manier.
De beschrijvingen van schilderijen uit veilingcatalogi worden
ingevoerd in het Provenance Index Entry System. Dit werd
in Santa Monica, bij Los Angeles, waar The Getty Provenan
ce Index tot voor kort resideerde, al enige jaren gebruikt,
zodat het RKD de kinderziekten bespaard zijn gebleven. Na
invoer en eerste redactie van duizend tot vijftienhonderd
records worden de gegevens gecomprimeerd en per diskette
naar The Getty's verstuurd. Informatie uitwisseling over de
voortgang van het werk gaat per fax, want door negen uur
tijdverschil kun je niet telefoneren binnen werktijd. De eind
redactie vindt bij The Getty's plaats. Tot nog toe is of komt
alles dat op de CD-ROM staat, ook in boekvorm uit. De
boeken hebben één ding voor op de CD-ROM: ze zijn van
een goede inleidingen voorzien. In Nederland werkt voor
'The Provenance Index of Paintings sold in the Netherlands
in de 19th Century', deel 1, de Nederlandse kunsthistoricus
Ruud Priem in samenwerking met Burton Fredericksen.
Cornelis Hofstede de Groot (1863-1930) in 1925 geschilderd door H. Meijer
(foto: RKD/Henk Platenburg
100/8 OKTOBER 1997
