Documenteren van
de wild frontier
De vier rollen van de archivaris
Charles Jeurgens
De vermogende Franse bankier Albert Kahn (1860-1940) was
zich als geen ander bewust hoe snel de samenleving waarin hij
leefde, veranderde. Bang om definitief kwijt te raken wat zo lang
gewoon was geweest, stelde hij een belangrijk deel van zijn
leven en fortuin in dienst van het documenteren van de
samenleving die in hoog tempo aan het verdwijnen was. Zijn
doel was een iconografisch geheugen van de mensheid samen
te stellen en hij stuurde daartoe fotografen en camerateams de
hele wereld over. Tussen 1909 en 1931 documenteerde hij op die
manier niet alleen de grote gebeurtenissen van zijn tijd zoals de
ineenstorting van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie en het
Ottomaanse rijk of het verloop van de Eerste Wereldoorlog maar
legde hij ook kleine gebeurtenissen vast als het leven in de
Keltische dorpen in Ierland of aspecten van het dagelijks leven in
India. Tot de economische crisis in de jaren dertig plotseling een
einde maakte aan zijn fortuin, verzamelde Kahn ruim 72.000
autochroom platen en 183.000 meter film geschoten in niet
minder dan vijftig landen. Zijn grote project kreeg bekendheid
als 'the archives of the planet'. Kahn was zeker niet de enige die
probeerde de samenleving te documenteren. In Duitsland kreeg
het project 'Menschen des 20. Jahrhundert' van kunstenaar
fotograaf August Sander (1876-1964) als een poging de
volledige maatschappelijke orde van de jaren twintig en dertig
van de 20e eeuw in kaart te brengen grote bekendheid. En in het
Engeland van de jaren dertig begonnen de antropoloog Tom
Harrisson (1911-1976), de dichter Charles Madge (1912-1996) en
de documentairemaker Humphrey Jennings (1907-1950) onder
de naam 'Mass Observation Project', een decennia durend
programma om het alledaagse in Engeland vast te leggen. Stuk
voor stuk sympathieke maar door hun alomvattende streven ook
onmogelijke pogingen om de samenleving te documenteren.
Hoe documenteren archivarissen de samenleving? In het
atelier Documenteren van de Samenleving stond die vraag
centraal. De Canadese archiefwetenschapper Laura Millar heeft
een belangrijk en richtinggevend stempel gedrukt op dit atelier.
In oktober 2014, toen het atelier net van start was gegaan, hield
ze een lezing voor de KVAN waarin ze haar ideeën over de rol
van de archivaris bij het documenteren van de samenleving
uiteenzette, gaf ze workshops voor de deelnemers van het atelier
en tijdens de afsluitende bijeenkomst in januari was ze aanwezig
via een videopresentatie waarin ze de conclusies die ze eerder in
haar lezing al had verwoord nog eens herhaalde. In de onder
zoeksrapporten en presentaties van de atelieronderzoeken
wordt regelmatig gerefereerd aan de zienswijze en conclusies
van Millar. Haar visie op de rol van de archivaris lijkt het
theoretische raamwerk te hebben gevormd voor de onder
zoeken die binnen het atelier zijn uitgevoerd. Alleen al om die
reden is het van belang om wat langer stil te staan bij de ideeën
van Millar. Dat doe ik door eerst de zienswijze van Millar over de
rol van de archivaris bij het documenteren van de samenleving
nog eens samen te vatten om vervolgens op een aantal van haar
uitgangspunten en haar aanbevelingen te reflecteren.
Millar stelt dat de samenleving zich in toenemende mate zelf
documenteert en ze vraagt zich af welke rol archivarissen daarbij
nog hebben. De wereld van de archivaris is door de digitale
revolutie sterk veranderd. De nieuwe technologie in de vorm van
email en social media heeft, in de woorden van Millar, de sociale
interactie tussen mensen fundamenteel veranderd. De hiërar-
