waarin naast gedrukte ook digitale bronnen te vin
den zijn. Deze meta-catalogus moet dan de kern
worden van de Nederlandse Virtuele Wetenschap
pelijke Bibliotheek.
Een van de grootste troeven van het World Wi
de Web op Internet is het gebruik van hypertext.
Het is het beste te beschouwen als een vorm van
presentatie van informatie, waarin de aanbieder
van de informatie elektronische verbindingen
heeft gelegd met andere informatie in het zelfde
document, in een ander document, of op een an
dere computer. Met een klik van de muis gaat men
via deze hyperlinks van het ene stukje informatie
naar het andere. Het spreekt voor zich dat de snel
heid van deze vorm van navigatie op het net veel
gebruikers - misschien nog gewend aan 'ouder
wetse' menustructuren - zeer tot de verbeelding
spreekt. Geheel zonder problemen is hypertext
echter niet. Men kan immers gemakkelijk verdwa
len in de onmetelijke cyberruimte. De ideeën ach
ter het ontstaan en de groei van hypertext, die in de
jaren tachtig in de Verenigde Staten tot een ware
hypermania hebben geleid, komen voort uit het
terrein van de cognitieve psychologie.
Hypertext wordt ook wel gedefinieerd als een mid
del voor historische kennisrepresentatie op een as
sociatieve wijze.12 Het zijn de aan de cognitieve
psychologie ontleende ideeën, die ook in het Ne
derlandse archiefwezen met de opmars van hyper
text om bezinning vragen. De architectuur van hy
pertekstsystemen lijkt veel op de wijze waarop
men vermoedt dat ons geheugen gedachten orga
niseert. Hypertext is een vorm van non-lineaire
kennisrepresentatie. Het associatief aanbrengen
van verbanden en denken is de spil waar de organi
satie van informatie bij hypertext om draait. Hoe
deze organisatie dient te geschieden is nog omstre
den.'3
Voor het archiefwezen is hypertext in feite niets
meer of minder dan een nieuwe vorm van ontslui
ting. Het voegt letterlijk een dimensie toe aan de
traditionele overzichten, inventarissen en nadere
toegangen. Ontsloot de traditionele archivaris ar
chieven van links naar rechts en van voor naar ach
ter, nu kan men dwars door archieven en over de
grenzen van het herkomst- en bestemmingsbegin
sel heen, directe relaties leggen tussen verspreide
beschrijvingen en bestanddelen. De kracht van hy
pertext is vele malen groter dan die van de traditio
nele instrumenten die de archivaris ter beschik
king stonden om die verbanden te leggen: inlei
ding, voet- en kopnoten, index. Ook in het
archiefwezen zal men zich een oordeel moeten vor
men over mogelijkheden en onmogelijkheden van
hypertext.
Betekenis op termijn
Hierboven is al de boude stelling gelanceerd dat
het archiefwezen aan de vooravond staat van een
paradigmatische omslag ten gevolge van de onont
koombare presentatie van archieven en hun be
standen op Internet. Deze stelling verdient nog
een nadere onderbouwing. Bij beschouwingen
over Internet ligt het voor de hand veel nadruk te
leggen op het feit dat niet gebonden aan tijd en
plaats nu en straks bestanden kunnen worden ge
raadpleegd waarbij de archivaris als het ware de
controle over en het contact met de bezoeker kwijt
raakt. Voor velen is dit nog een hersenschim: im
mers niet de bestanden, maar de toegangen wor
den slechts gedigitaliseerd. De voorwaarden zijn
echter aanwezig (of zijn er binnenkort) om een
grote stap verder te zetten, namelijk het digitalise
ren van de bronnen zelf. Wie zich allereerst eens
zou beperken tot de meest geraadpleegde genealo
gische archivalia zou met een betrekkelijk klein
percentage van de totale archieven al een zeer groot
deel van de vraag via de digitale snelweg kunnen
afhandelen. Dit vooruitzicht - ook al zou het het
nog tien jaar duren - zou op den duur wel eens in
grijpende gevolgen op het terrein van logistiek en
huisvesting kunnen hebben. Minder vaak wordt
nog gedacht aan een minstens zo wezenlijk aspect,
namelijk de gevolgen voor de klassieke ontslui
tingsmethoden. De eendimensionale aanpak van
de aartsvaders van de Nederlandse archivistiek zal
het gaan afleggen tegen de driedimensionale,
ruimtelijke ontsluitingsmethoden die ontwikkeld
zullen worden op basis van hypertext. Hier geldt
voor archivarissen het adagium: if you cant beat
them join them. Dit is mijns inziens de eigenlijke
paradigmatische verandering: archivarissen spelen
hun oude spel volgens beproefde regels, de auto-
[10]
matisering van de bedrijfsprocessen gaf tot heden
veel stof tot nadenken en aanleiding tot bijstellin
gen, maar de grondregels bleven toch dezelfde. In
tussen heeft echter de technologie van de jaren ne
gentig vrij plotseling de spelregels dramatisch ver
anderd. Wie dogmatisch vasthoudt aan de oude
regels - hoe doordacht ze in onze ogen ook waren -
zal op den duur het spel onvermijdelijk verliezen.
Een andere onvermijdelijke verandering met ge
volgen voor het archiefwezen is de opkomst van
multimediatechnieken. Niet de techniek is hier
het meest interessant, maar de gevolgen voor het
gedrag van de archiefconsument. Het aanbod van
multimedia verandert de vraag van de consument.
Archivarissen zullen zich in toenemende mate
moeten gaan richten op het geïntegreerde aanbod
van tekstuele, visuele en geluidsbronnen. Vooral
voor de archiefdiensten die zich vanouds sterk
hebben geconcentreerd op het archiefbeheer in en
ge zin betekent dit een cultuuromslag die nog lang
niet gemaakt is, en waarvan de reikwijdte op dit
moment nog niet is te overzien. Ook op dit gebied
loopt het Nederlandse archiefwezen bepaald niet
voorop: experimenten en ook concrete toepassin
gen op dit terrein worden in Nederland vooral
overgelaten aan het Nederlands Historisch Data
Archief in Leiden, een instelling waarvan men zich
kan afvragen waarom deze als kenniscentrum niet
in de Rijksarchiefdienst is geïncorporeerd.
Voorspellingen doen voor de archieftoekomst van
de komende decennia is een hachelijke zaak. We
kunnen echter veilig aannemen dat door Internet,
hypertext en multimedia de veranderingen in het
archiefwezen in het komende decennium in een
stroomversnelling zullen komen, vergeleken waar
bij de gevolgen van automatisering tot op heden
mager zullen afsteken.
Bijlage
Enkele nuttige Internet-adressen voor archieven
per i januari 1996
Toelichting De onderstaande lijst zou al
licht voor niet-ingewijden de indruk kunnen wek
ken dat men gezeten achter de eigen pc steeds
moeilijke adressen moet gaan invoeren. Gelukkig
is dit niet het geval. Zoals in het bovenstaande
reeds is uitgelegd is het wezenlijke van het World
Wide Web nu juist de mogelijkheid om door mid
del van hyperlinks met een klik van de muis van de
ene plek naar de andere te gaan. Minstens twee in
stellingen in Nederland geven hyperlinks naar an
dere archiefdiensten. Dit zijn het Nederlands His
torisch Data Archief Surfing Service) en het Ge
meentearchief Zwolle (Archiefnet). Wie eenmaal
bij een van de genoemde instell i ngen is, kan vrijwel
alle onder genoemde instellingen met een klik van
de muis bereiken. De nationale archiefdiensten
van de vs en Canada bieden hyperlinks naar talloze
archiefinstellingen in Noord-Amerika.
Wie op de hoogte wil blijven moet in ieder geval de
servers van onze Amerikaanse en Canadese colle-
gas bezoeken, alsmede de web-site van de Society
of American Archivists. De nationale archiefdien
sten van de vs en Canada beschikken allebei over
interessante en gevarieerde web-sites inclusief on
line tentoonstellingen, die regelmatig vernieuwd
worden.
Haags Gemeentearchief
http://ddh.bart.nl/hregio/gemeente/hga.html
RijksarchiefOverijssel
http://www.obd.nl/instel/arch/ovzarch.htm
Gemeentearchief Zwolle
http://www.obd.nl/instel/gemarchzw/
gemarned.htm
West Zeeuws-Vlaamse Archieven
http://cyserv.cyber.ni//zeeuw_archief
Gemeentearchief Tilburg
http://www.knot.nl/Tilburg/arceerst.htm
Gemeentearchief Deventer
http://www.obd.nl/instel/gemardev/gad.htm
Huisarchief Twickel
http://www.obd.nl/instel/twickel/twickel.htm
