Oorlog en bezetting
Twee artikelen over het archiefwezen
in de jaren 1940-1945
Oorlog en bezetting
De Rijksarchieven
in de Ttareede Wereldoorlog:
Twee soorten bedreiging1
T. Nierop
Een enorme aandacht in de media en een overvloed aan nieuw verschenen
literatuur... de vijftigste herdenking van de bevrijding kan niemand zijn
ontgaan. Het Nederlands Archievenblad wil terugblikken op de gevolgen
van de bezetting voor het archiefwezen. In de twee artikelen die hier volgen,
is de aandacht met name gericht op de politieke aspecten. De redactie is
voornemens om op de materiële kant - de maatregelen die vóór de oorlog
genomen werden tegen het oorlogsgevaar en de schade tijdens de bezet
ting - in een latere aflevering dit jaar uitgebreider terug te komen.
Twee studenten van de Rijksuniversiteit Leiden, drs T. Nierop en R. Lam-
berigts, hebben - in aansluiting op het werkcollege 'Archiefwetenschap' van
prof dr EC.J. Ketelaar - de lotgevallen van de Rijksarchieven en het Ko
ninklijk Huisarchief in de Tweede Wereldoorlog en de invloed van het be
zettingsrégime, nader onderzocht. De resultaten van hun bevindingen vol
gen hier in enigszins bewerkte vorm.
Het is niet voor het eerst dat het Nederlands Archievenblad aandacht
schenkt aan de vijf oorlogsjaren. Al eerder is door J. Steur beschreven hoe de
nsb tijdens de bezetting trachtte invloed uit te oefenen op de benoeming
van een rijksarchivaris in Zeeland en op de opvolging van mr R. Bijlsma als
Algemeen Rijksarchivaris ('Nationaal-socialistische plannen met het ar
chiefwezen', nab 55, 1950/51, 76-82). Vlak na de bevrijding hebben twee
archivarissen verhaald, in zeer persoonlijke bewoordingen, wat het bete
kende om 'archief in de frontlinie' te zijn (nl. in 1944-'45; A. P. van Schilf-
gaarde over het Rijksarchief in Arnhem: 'Archiefzorgen in een doode stad',
nab 50, 1945/46, 78-88 en E.J. Werkman over het Rijksarchief in Gronin
gen: 'Een archief in de frontlijn', nab 50,1945/46,124-135).
En nog vóór de oorlog - met de toenemende oorlogsdreiging in 1939 - be
sloot de toenmalige redactie van het nab om een enquête in te stellen naar
de maatregelen die de archiefdiensten genomen hadden (of nog dachten te
treffen), ten aanzien van de bescherming van de archieven (nab 47, 1939/
40, 3 3). Na de bevrijding besloot men daar ook de wederwaardigheden van
het archiefwezen tijdens de vijf jaren aan toe te voegen. Het resultaat was
een uitgebreide en gedetailleerde kroniek van de lotgevallen van archieven
en archiefdiensten vlak vóór en tijdens de bezettingsjaren (W. S. Unger, 'De
Nederlandse archieven en de oorlog, nab 53,1948/49,101-134).
[58]
Tijdens de bezetting wordt in de kelders van het Algemeen Rijksarchief geluis
terd naar de radio (194$). Van links naar rechts: Mommers, mej. Van Essen, mej.
Rijperman, Meilerin..., Plan en mej. Leeuwenberg. Fotoverzameling Alge
meen Rijksarchief fa i 7, Den Haag
[59]
