The German 'Archivamt' in the Nether
lands and the Royal Archive The Ger
man occupier tried constantly to reform the Dutch
Society to German model, including the archive
system. For the latter they appointed B. Vollmer as
head of the 'German Archivamt' in the Netherlands.
He demanded interchanging Dutch archives with
German archives. Especially the Royal Archives
were a constant discussion of movement to Ger
many. Dutch archivist played an important role to
keep the archives complete. Thanks to their efforts
in delaying and cancelling movement to Germany,
most of the materials were kept safe. This article
describes all particulars that took place during the
occupation period in regards to the archive move
ments within the Netherlands and from and to
Germany.
[86]
Nofen
lichte omstandigheden in dit fort werden echter
enkele stukken niet direct teruggevonden. Deze
vonden in een later stadium onder leiding van een
in kolonelsuniform gestoken Graswinckel hun
weg terug naar Nederland. Dit ging zelfs zo ver, dat
stukken van het Huis Nassau van vóór 1568, die
volgens oude uitwisselingsverdragen in Duitsland
berustten, in een moeite ook werden 'bevrijd'.
Slechts enkele stukken, die met het groothertog
dom Luxemburg van doen hadden en die daar
waarschijnlijk reeds naar waren overgebracht, wer
den niet teruggevonden.44
Conclusie
In augustus 1944 vraagt Zipfel aan Vollmer of het
in verband met de oorlogssituatie niet verstandiger
is naar Duitsland af te reizen. Vlak voor het vertrek
van Vollmer op 30 september 194445 bericht laatst
genoemde aan Zipfel dat alle geplande 'archiefuit
wisselingen', dus voornamelijk die met het kha,
zijn volbracht. Stukken betreffende de Karmelie
tenkloosters van Utrecht, Rotterdam en Haarlem,
zijn op dat moment onderweg via Brussel. De ge
plande inventarissen van het Algemeen Rijksar
chief, te weten die van onder meer de Staten-Gene-
raal en de Raad van State en die van Rijksarchief in
Gelderland zijn gereed46, zo ook die van het kha;
voor het Rijksarchief in Limburg en het Rijksar
chief in Overijssel heeft men helaas niet genoeg
tijd gehad. Verder is de reproductie van een deel
van het kha volbracht.47 Over Vollmer werd na de
oorlog in Nederland gesproken dat het archief
wezen het met deze 'voogd' slechter had kunnen
treffen.48 In een necrologie gaat men een stapje
verder;
...Er war der gegebene Mann1940 das Ar-
chivamt beim Reichskommissariat für die
Niederlande zu übernehmen, das er bis 1944
als Kollege und Anwalt der niederlandischen
Archivare und Archive geführt hat.
Dit gaat wellicht te ver; Vollmer was zeker alleszins
redelijk en zeker geen nazi, maar stond toch gro
tendeels achter het beleid van Zipfel en zijn positie
binnen het Nederlands archiefwezen was duidelijk
een andere dan 'Kollege und Anwalt'. Wel zijn de
medewerkers van de Nederlandse archiefinstanties
Vollmer dankbaar voor zijn bemoeienissen om
medewerkers van Rijks- en gemeentearchieven
buiten krijgsgevangenschap en arbeidsinzet te
houden.49 Reeds snel na de oorlog werd Vollmer
opnieuw geïnstalleerd als directeur van het Staats
archief in Düsseldorf.50 Wanneer men dit voegt bij
het feit, dat vele 'verplaatste' stukken weer op hun
oorspronkelijke bewaarplaats zijn teruggekomen,
kan men stellen, dat de werkzaamheden van het
Deutsches Archivamt slechts een werveling in de
wereldstorm der Tweede Wereldoorlog vormden.
Alleen Zipfel, als eindverantwoordelijke na de oor
log door de geallieerden verhoord, maar niet ver
oordeeld, werd tot zijn grote spijt iedere verdere
bemoeienis met het archiefwezen ontzegd.51
Summary
i Behalve naar prof dr F.C.J. Kete
laar gaat mijn dank uit naar de heer
drsE.SomersvanhetRiOD, de
Rijksarchivaris in de provincie
Drenthe drs W. E. Goelema en
A.J. UbelssrenA. F. Ubelsjr,
voormalig medewerker (1933-
1981), respectievelijk hoofdar-
chivist van het Koninklijk Huis
archief. Gebruikte bronnen:
Rijksinstituut voor Oorlogs
documentatie (riod), archief van
het Generalkommissariatfur
Verwaltung undJustitz, Abteilung
Archivwesen (het archief van het
dan in het riod beslaat tachtig
centimeter in zes dozen; aangezien
de meeste noten verwijzen naar
dit archief, heb ik slechts het inven
tarisnummer gegeven); Koninklijk
Huisarchief te 's-Gravenhage,
archief correspondentie
N. M. Japikse en archief ingeko-
menstukken 1940-1945; Alge
meen Rijksarchief, archiefvan
het Algemeen Rijksarchief.
2 Vollmer,Bernhard(i886-i958),
werd in I929directeurvanhet
Staatsarchief te Düsseldorf. In
deze hoedanigheid had hij veel
contacten met Nederlandse archie
ven, vooral met de 'voormalige
Rijksdelen' Limburg en Gelder
land. Vollmer kende de Nederland
se taal en had hier reeds in de
twintiger jaren vele goede contac
ten. Zo was hij betrokken bij het
voorbereiden van het Pruisisch-
Nederlands uitwisselingsverdrag
van 1926. Hij werd geen lid van de
nsdap. Classen, W.,'Nekrologauf
Bernhard Vollmer', DerArchivar
11 (1958) 99-102.
3 Schmidt speelde tijdens de bezet
ting een opvallende rol. Hij was de
vertegenwoordiger van de nsdap
in Nederland en vond vele ss-ers,
zeker binnen het Rijkscommis
sariaat (als enige Duitser tussen
Oostenrijkse Generalkommissare)
op zijn weg. Mussert had, waar
schijnlijk onterecht, veel vertrou
wen in de hulp, die Schm idt hem
bij het najagen van zijn luchtkaste
len (presidentschap van de Dietse
landen etc.) zou kunnen bieden.
Schmidt kwam in 1943 onder
verdachte omstandigheden bij een
treinongeval in Frankrijk om het
leven. Lennep, G.L. Van, Verkla-
rendoorlogswoordenboek (Amster
dam, 1988).
4 riod ei, Vollmeraan Schmidt
30-12-1942.
5 Dit was een vondst van Vollmer
zelf; een Austausch-methode der von
derProvenienzausging, aberauch
Forschungsinteressen berücksichtigte
und mitdem Instrument der Depo-
nierungunter Eigentumsvorbehalt
einen Weg für nicht Gleichgewichti-
genAustausch eröffnete. '(Stein,
W. G., 'DieInventarisierung von
Quellen zurdeutschen Geschichte.
EineAufgabederdeutschen
Archiwerwaltung in den besetzten
westeuropaischen Landern im
Zweiten Weltkrieg', in: Schnath,
Inventarvon Quellen zurdeutschen
Geschichte in Pariser Archiven und
Bibliotheken(zp.,z.].) 52.
6 Bij contact met de Rijksarchivaris
in Drente, de heer Goelema, bleek
dat het betreffende archief na de
oorlog niet is teruggekeerd. Dit
terwijl er slechts van deponering
sprake is geweest. Dit archief
bevat stukken uit de 16een
lyeeeuw, te weten: corresponden
tie met onder meer Willem de
Zwijger (de Oranjes waren graaf
van Lingen), administratieve be
slommeringen met tolrechten en
herendiensten, stukken over het
beheer van de domeinen, over
militaire aangelegenheden, over
justitie etc. De inventaris van dit
archief bevindt zich nog in Assen.
Terugvordering wordt over
wogen.
7 riod ei, Staatsarchivdirektor
Smidt (Wiesbaden) aan Zipfel
28-06-1940.
8 riod E7a, correspondentie tussen
deze beide archiefinstanties.
9 Puchner, Karl (1907-1981) was
vanaf 1933 werkzaam in het Beierse
archiefwezen. In zijn uitgebreide
necrologie in 'Der Archivar' wordt
van zijn twee-jarig verblijf (eind
1941- zomer 1943) in Nederland
vreemd genoeg geen melding
gemaakt. Enige tijd na het beëin
digen van de oorlog trad hij in
dienst bij het Beiers Hauptstaats-
archivxe München, waarvan hij in
1972 directeur werd. Puchner was
een stroeve, Beierse officier en oost
frontstrijder die na het beëindigen
van zijn inventarisatie weer naar
het front terugkeerde. Tijdens zijn
verblijf in het kha probeerde hij de
mannelijke medewerkers aldaar
zover te krijgen hetzelfde te doen
(mededelingA.J. Ubels). Hem-
merle, J., 'NachrufKarl Puchner',
Der Archivar 36 (1983); Stein,
'Die Inventarisierung von Quel
len', 32.
1 o Japikse (1872-1944) was jarenlang
directeur van het bureau van de
Commissie voor de Rijks Ge
schiedkundige Publicaties geweest
tot zijn pensionering in 1937.
Vanaf 1928 was hij tevens directeur
van het kha. Hij was nationalis
tisch en Oranje-gezind (hij is leraar
geweest van prinses Juliana). In het
Interbellum hadjapikse van zich
doen spreken in het debat over de
oorzaken van de Eerste Wereld
oorlog, waarbij hij een nogal
[87]
