Evangelische Broedergemeente Al
vorens onze aandacht te richten op de archieven is
het zinvol om weliswaar in kort bestek enkele wezen
lijke karakteristieken van de Evangelische Broeder
gemeente (voortaan ebg) te schetsen. De ebg is in
zijn huidige vorm een voortzetting van de oude Uni-
tasFratrum (Broeder-Uniteit), die in 1457 in Mora-
vië, thans onderdeel van de republiek Tsjechië, werd
gesticht en daarmee is zij de oudste reformatorische
kerk, waarvan de wortels teruggaan op de vroeg vijf-
tiende-eeuwse Hussietenbeweging. 1727 is het jaar
van de geboorte van de hernieuwde Broedergemeen
te, nadat zij tevoren in Bohemen en Moravië als ge
volg van hevige vervolging en onderdrukking vrij
wel ten onder was gegaan. Een belangrijke rol bij de
wederopstanding heeft Nikolaus Ludwig Graf und
Herr von Zinzendorf und Pottendorf gespeeld. Hij
stond aan de ontheemde religieuze vluchtelingen
toe zich op zijn landgoed te vestigen en de nederzet
ting Herrnhut, waar de bewoners unter des Herrn
Hut (onder 's Heren Hoede) leefden, op te bouwen.
Vanuitzijn Lutherse en piëtistische geloofsbeleving
heeft hij zich actief beziggehouden met de wederop
richting, organisatie en verbreiding van de ebg. Al
kort na het ontstaan van Herrnhut zwermden broe
ders en zusters uit naar alle windstreken om het
evangelie te verkondigen en nieuwe gemeenten,
waaronder te Zeist in 1745, te stichten. Heden ten
dage is de ebg wereldwijd verspreid en onderver
deeld in negentien zelfstandige kerkprovincies.3 Het
ledenaantal schommelt rond de 5 50 000.
De ebg heeft zichzelf vanaf het begin verschillende
opdrachten ten doel gesteld. Alleerst behoort daar
toe de zendingsarbeid in missiegebieden in Ameri
ka, Azië en Afrika. Binnen Europa legde zij zich,
overigens met wisselend succes, toe op het opwek
ken en bevorderen van de eenheid tussen de Chris
telijke kerken {Diaspora). De ebg hecht in dit ver
band ook grote waarde aan oecumenische betrek
kingen met andere kerkgenootschappen en zelfs is
het haar leden toegestaan om tevens lid te zijn van
een andere protestantse kerk. Het geven van onder
wijs in scholen en vormingstehuizen neemt van
oudsher een zeer belangrijke plaats in. Wegens het
gedegen onderricht heeft zij in de loop der tijd gro
te faam verworven.
Bestuurlijk gezien behoort de ebg tot het syno
dale kerktype, dat wil zeggen het hoogste leidingge
vende orgaan is de synode. Ieder provincie kent een
Provinciale Synode, die voor het merendeel is sa
mengesteld uit afgevaardigden van de plaatselijke
gemeenten. Aangezien de synode geen permanent
lichaam is, wordt zij in haar taakuitoefening bijge
staan door vaste ondersteunende instanties, waar
van de Direktie de belangrijkste is. Herrnhut be
hoort tot de Europees-continentale provincie, die
vanwege de Duitse deling in 1945 gesplitst is in
twee districten, die genoemd zijn naar de hoofd
plaatsen Herrnhut (Oost-Duitsland) en Bad Boll
(West-Duitsland).4 Het zijn wederom recentelijke
politieke aardverschuivingen in Duitsland, die
hoogstwaarschijnlijk deze tweedeling binnen af
zienbare tijd weer ongedaan zullen maken. Op sup-
ra-provinciaal niveau komt eens per zeven jaar de
Uniteitssynode Generalsynodebijeen, die op haar
beurt eveneens taken heeft gedelegeerd.
Hoewel er in de liturgie veel elementen zijn overge
nomen uit Lutherse en Calvinistische traditie,
waaronder de belijdenisgeschriften, bezit de ebg
in dit opzicht wel degelijk een eigen identiteit. Zo is
de kerkzaal in de breedte gebouwd en in plaats van
een kansel staan de predikant tafel en stoel ter be
schikking.5 Andere eigenaardigheden zijn het hou
den van een zogeheten 'liefdesmaar(v4gtf/>é), voor
afgaand aan de avondmaalsviering of ter gelegeheid
van een feest, en de sinds 1731 jaarlijkse editie van
een kalendarisch boekje met dagteksten {Losun-
gen).6 Verder valt de voorliefde voor muzikale om
lijsting van de erediensten op. Naast de predikant
heeft de ebg uit de erfenis van de oude Unitas Fra
trum het ambt van bisschop overgenomen, wiens
competentie louter op het geestelijke vlak ligt en
niet op het bestuurlijke.
Typerend, zeker tot het begin van deze eeuw, was de
indeling van de gemeenteleden in streng geregle
menteerde groepen, Koren {Chöre) geheten, op ba
sis van sekse, leeftijd en burgerlijke staat. Jongens,
meisjes, mannelijke en vrouwelijke adolescenten,
ongehuwde volwassen, weduwen en weduwnaren
leefden tezamen in een aparte gemeenschappelijke
behuizing. Echtparen woonden zelfstandig maar
maakten uiteraard wel deel uit van het gehuwden
koor. De koorindeling stoelde vooral op een geeste-
[312]
lijke gedachte maar bevatte ook een sociale, mate
riële, economische en pedagogische component.?
Het geestelijk element had betrekking op de relatie
van de mens tot God, waarbij men de opvatting
toegedaan was, dat iedere groep zo zijn eigen speci
fieke zielzorgelijke problemen kende. Vanuit soci
aal en materieel oogpunt kon men elkaar in groeps
verband beter bijstaan en ondersteunen in het da
gelijks leven.
Ten slotte liet de ebg zich ook op economisch ge
bied gelden ondermeer door het oprichten van ei
gen bedrijven en handelshuizen om de gemeente te
kunnen onderhouden en alle missionaire en andere
activiteiten te bekostigen.
Het Uniteitsarchief Een van de in het oog
springende kenmerken van de e b g is een sterk ont
wikkeld historisch besef en de alom aanwezige be
hoefte om handelingen en ervaringen op schrift te
stellen. Net als bij andere kerkgenootschappen
worden ook bij de ebg belangrijke gebeurtenissen
uit het leven, zoals geboorte, huwelijk en overlij
den, zorgvuldig geregistreerd en bestuurlijk overleg
en handelen in notulen, verslagen e.d. vastgelegd.
De tendens van schriftelijke vastlegging strekt zich
echter veel verder uit dan het puur administratieve
vlak. Zo leveren de 'Diaria', dagboeken, die werden
bijgehouden door de predikant en overige gemeen
teleiders, een getrouw beeld van het dagelijks leven
binnen de gemeente.8 Ook is het regel, dat een
broeder of zuster kort voor het overlijden een be
knopte levensbeschrijving schrijft, die dan tijdens
de uitvaartdienst wordt voorgelezen.9
Naast de gewoonte om veel aan het papier toe te
vertrouwen valt evenzeer op, dat de ebg al in een
vroeg stadium van haar hernieuwde bestaan de
noodzaak van een goede archiefzorg onderkend
heeft en derhalve kan bogen op een traditie hierin,
die bijna even oud is als de hernieuwde ebg zelf. In
1764 besloot de Uniteitssynode om alle archieven
van de centrale bestuursorganen te concentreren op
één plaats om de stukken zo beter toegankelijk te
laten zijn voor administratief en historisch onder
zoek. Als archiefdepot werd de gemeente Zeist aan
gewezen en nog in het zelfde jaar werden bestanden
uit Herrnhut en andere gemeenten, waaronder slot
Grofihennersdorf, Marienborn in der Wetterau,
London en Bethlehem in Pennsylvania (vs) naar
slot Zeist overgebracht. Het archiefitinerarium was
daarmee geenszins ten einde. In 1801 verhuisde het
complete archief naar slot Barby aan de Elbe. Van
wege de opheffing van deze gemeente in 1809 kre
gen de bestanden een nieuw onderkomen in Nies-
ky, een in 1742 gestichte gemeente niet ver van
Hernnhut. Dit bleek echter ook van tijdelijke aard
te zijn en in 1820 werden de archieven nogmaals
versleept, ditmaal naar Herrnhut. Het Herrschafts-
haus, een indertijd voor Zinzendorf en zijn familie
opgetrokken woning, diende lange tijd als opslag
ruimte, totdat in 1889 vlakbij een nieuwe archief
bewaarplaats gereed kwam. Sedertdien hebben de
archieven daar veilig en wel berust, hoewel ze in
mei 1945 door het oog van de naald gekropen zijn.
Naar het verhaal luidt, werd in Oberlausitz tot in de
begindagen van mei 1945 verzet geboden tegen de
oprukkende Russische troepen. De inwoners van
Herrnhut hadden met het oog op het naderende
oorlogsgeweld hun waardevolle bezittingen, waar
onder een aanzienlijke hoeveelheid flessen wijn,
ondergebracht in gangen in de nabijgelegen heu
vels. Kort nadat de Russen zo rond 5 mei 1945
Herrnhut hadden bezet, ontdekten zij de wegge
borgen wijnvoorraad, die zij spoedig 'soldaat'
maakten. In hun overwinningsroes en beneveld
door de drank richtten zij onder het uitroepen van
'Krieg kaput' in het dorp vreugdevuren aan door in
de huizen brandende voorwerpen en handgranaten
te werpen. Vele panden vielen ten prooi aan de
vlammen. Het archiefgebouw van de ebg ontsnap
te evenwel aan verwoesting, omdat met de komst
van de Russen iemand van de archiefstaf de geluk
kige ingeving had gehad om buiten aan de gevel een
groot laken op te hangen met de tekstInternational
propertyKennelijk boezemde de Russen deze me
dedeling voldoende ontzag in om het archiefge
bouw ongemoeid te laten. Het gemeentelijke ar
chief van Herrnhut is deze vlammendans niet ont
sprongen; gebouw en inhoud zijn grotendeels in
vlammen opgegaan.10
Het in sobere stijl opgetrokken Uniteitsarchief-
gebouw verhult zijn bestemming geenszins. Aan de
voorkant is een tympaan aangebracht met de tekst
'1889, 5 mose xxxn (een verwijzing naar Deuter-
onomium 32, het Lied van Mozes), archivum
unitatis fratrum'. Op de benedenverdieping
[3D]
