used to be so common and so widespread that the
'modern institutional history of the Dutch munici
palities has hardly been described or studied in the
literature. This article focuses on the development
of the municipal organisation of's Hertogenbosch -
a city in the South Netherlands. The municipal
body is looked at from a structural point of view, in
addition the civil servant - his role, function, and
position - is scrutinised.
Literatuur
Gedenkboek ter gelegenheid van het
honderjarig bestaan van de Gemeen
tewet uitgegeven door de Vereniging
van Nederlandse gemeenten (Den
Haag, 1951).
1 R. GROOTVELD en R. SPORK,
Stadsbestuur 1816-1851 (Den Haag,
1990; Inventarisreeks Haags
gemeentearchief nr. 15).
H. G. hartman jz., Bestuur en
administratie der gemeenten in
Nederland(2de druk; 2 delen;
Goes, 1891-1892).
p. j. hofland, Inventaris van
het archief van de afdelingalgemene
zaken van de gemeentesecretarie van
Amsterdam 1812-15145 (Amsterdam,
1989).
m. j. a. v. kocken, Vanstads-en
plattelandsbestuur naargemeente-
bestuur(Den Haag, 1973).
Nederlandsch bestuursrecht (Alphen
aan de Rijn, 1932).
jan nieuwenhuisMensenma-
keneenstadi%55-i<)<j'5 (Rotterdam,
1955) (behandelt de geschiedenis
van de Dienst Gemeentewerken).
jan van den noort,Pionof
pionier. Rotterdam -gemeentelijke
bedrijvigheid in de negentiende eeuw
(Rotterdam, 1990).
jan van den kookt, Licht op
het geb. Geschiedenis van het
Gemeente-Energiebedrijf Rotterdam
(Rotterdam, 1993).
C.W.VAN DER POT en
a. m. donner, Handboek van het
Neder la ndse staatsrecht (toedruk:
Zwolle, 1977).
b. j. f. steinmetz, Handboek der
Nederlandsche overheidsfinanciën
(Amsterdam-Brussel, 1949).
j.c. timmermans enj. de
bruin, De belastingen der gemeente
(2edruk; Alphen aan de Rijn
1952).
j. wouters, Bureaucratie in Den
Bosch 1 y70-1910. Onderzoeksverslag
werkgroep gemeentefinanciën Den
Bosch. Meienjproject(7.p 11988).
j. wolters, Bureaucratie en
bureaucratiseringvan de stedelijke
belastingdienst van Den Bosch en
de Rijksbelastingdienst in deprovin
cie Noord-Brabant, 1815-1850
(doctoraalscriptie Rijksuniversiteit
Utrecht, 1990).
p. G. van ijsselmuiden, Bin
nenlandse Zaken en het ontstaan van
de moderne bureaucratie in Neder-
landi8i3-i94o(Yampen, 1988).
Met dank aan René Bruijsten, me
dewerker van het Stadsarchief, voor
zijn ondersteunend onderzoek, aan
Bert Looper, stadsarchivaris, voor
zijn adviezen en aan Frans Michels,
medewerker van het Stadsarchief,
voor de aanlevering van het illustra
tiemateriaal.
Moten
1 Stadsarchief's-Hertogenbosch
(g A H t)Notulen College van
Regenten over de Godshuizen,
10 januari 1879-10.
2 Hetonderzoekwerdverrichtdoor
R. Bruijsten, medewerker van het
Stadsarchief 's-Hertogenbosch.
Mede op basis van zijn 'grond
slagenonderzoek' is op 1 april 1993
het Project Semi-Statische Archie
ven van start gegaan.
3 De Haagse archiefmedewerkers
R. GrootveldenR. Sporkpubli-
ceerden in 1990 de inventaris
Stadsbestuurzn onlangs rondden
zij een onderzoek af naar het stads-
bestuur in de periode 1852-1952.
Beide onderzoekers waren zo vrien
delijk mij inzage te geven in de
resultaten van hun werk, waarvoor
mijn dank.
4 Hofland, Inventaris.
5 Belangrijkhulpmiddelbijhet
onderzoek was de door mij ver
vaardigde geautomatiseerde
cumulatieve index op de notulen
van de stedelijke raad c.q. gemeen
teraad, thans beschikbaar voor de
periode 1816-1874.
6 Zie de literatuurlijst aan het einde
van dit artikel.
7 P. G. van Ijsselmuiden, Binnen
landse Zaken, en de twee in de
literatuurlijst genoemde scripties
vanj. Wolters.
8 Een'afdeling'is een autonoom
onderdeel van een gemeente met
een eigen vermogen en een eigen
administratie. De 'Afdeling
Orthen', een kerkdorp even buiten
de stad, vanouds behorend tot het
rechtsgebied van de stad, werd
vanaf 1866 bestuurd door de ge
meenteraad, daarbij geassisteerd
door een commissie van ingezete
nen, ook wel schaarmeesters
genaamd. Het vermogen van de
[2.74]
afdeling bestond voornamelijk uit
hooilanden die werden verpacht.
9 kb 4januari 1824,nr. in (alge
meen reglement voor de steden in
het noordelijk deel van het rijk;
idem, nr. 110 (reglement voor
Amsterdam) en idem, nr. 112
(reglement voor's-Hertogen
bosch)deze reglementen zijn te
vinden in het Bijvoegsel van het
Staatsblad. Zie verder ook:
C. W. van der Pot, 'Gemeentelijke
bestuursorganisatie 1815-1819',
Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis
xii (1933) 241-309 en van dezelfde
auteur: 'Gemeentelijke bestuursor
ganisatie 1822-1825, ibidemxm
(1934) 261-305.
10 Nieuwenhuis, Mensen, passim.
11 ga Ht Notulen Raad (nr) 29 maart
1816, nr. 5.
12 Ibidem, 1816,8 januari, nr. 1
13 Ibidem, 1822, aapril, nr. 1.
14 Ibidem, 1822,17 april, nr. 1.
15 Ibidem, 1843,20mei, nr. 5.
16 Nederlandsch bestuursrecht, 59.
17 F. E. M. Vercauteren, Deaanlegvan
de straatweg 's-Hertogenbosch-Best
als deel van de verbinding met Luik
1740-1745 (Nijmegen, 1956).
r 8 Wolters, Bureaucratie, 31
19 A. W. P. Arts, Het brievenpostwezen
te 's-Hertogenbosch. Ontstaan en
ontwikkeling 1577-1806 ('s-Herto
genbosch, 1978).
20 Nederlandsch bestuursrecht, 60.
21 Het is niet zeker dat deze lijst com
pleet is. Ik miste de zakkendragers,
een ook in 's-Hertogenbosch voor
komende functie.
22 T. Tuinstra, 'De reglementering van
beurt- en wagenveren: een juridisch
probleem uit de eerste helft van de
negentiende eeuw', in: Twaalf
bijdragen tot de studie van de rechts
geschiedenis van de negentiende eeuw
(Amsterdam, 1993) 163-175.
23 GAHt NR, 1852,27april,nr. 24.
24 Deze overigens zeer belangrijke
taakvelden van de gemeenten wor
den hier niet uitputtend behandeld.
De materie leent zich eerder voor
een afzonderlijkartikel.
2 5 JP. A. Coopmans, 'De Bossche
liefdadige instellingen gedurende
de Franse tijd', in: BosscheBouw-
stenen iv (1981) 79-109.
26 A. C. M. Kappelhof, Repertoria/-
trefwoordenindices op de notulen
van het College van Regenten over
deGodshuizen, 1838-1899.
M. Prak, 'Overvloed ofonbehagen.
Armoede, armen en armenzorg in
's-Hertogenbosch 1770-1850', in:
Eenprontwijf een mager paarden
een zoon op het seminarie ('s-Herto
genbosch, i993)7-44metdealdaar
aangehaalde literatuur.
27 L. Pirenne, 'De geschiedenis van de
Bossche brandweer in vogelvlucht',
in: Programmaboek 25 o-jarig be
staan Bossche brandweer (\-V\c\so-
genbosch, 1955).
28 A. C. M. Kappelhof, Armenzorg in
Den Bosch. De Negen Blokken
i350-i8io(Utrecht, 1983).
29 Over de collegia medica: R. van
Hee, Heelkunde in Vlaanderen door
de eeuwen heen (Brussel, 1990)
126-140.
30 Hofland, Inventaris, 5-11
31 A.C. M. Kappelhof,'Een blik op
de Bossche wijkorganisaties: de
negen Blokken', in: Vriendenboek
Stadsarchivaris Kuyer ('s-Hertogen
bosch, 1980) 119-136.
32 Wolters, Bureaucratie, 55.
3 3 Reglement voor de stad Amsterdam
1815art. 20 bepaalde dat de ont
vanger een wedde had van f. 14.400
per jaar'alle bureaukosten daar on
der begrepen'.
34 Wolters, Bureaucratie, 51.
3 5 Ibidem, 6 5
36 Staatsblad 1851, nr. 85.
37 W. H. Vliegen, Sociaal-demokrati-
schegemeentepolitiek (Amsterdam,
[1907])-
38 Beel, 'Hetgemeentepersoneelen
zijn status', in: Gedenkboek, 228.
39 Gemeentewet 1851 (Stbl. 85),
art. 101.
40 GAHt nr, 1870,17mei, nr.4
(eedsaflegging nieuwe ontvanger).
41 Ibidem, 1858,9 januari, nr. 1
42 Ibidem, 1890,23 juli, nr. 8.
43 Hartman, Bestuur, 11, 302-303.
44 Van Ijsselmuiden, Binnenlandse
Zaken, 197-198.
45 GAHt nr, 1872,29oktober.
46 GAHt Geheime Notulen Raad
(gnr), 1872,19december, nr. 5.
47 GAHt nr, 1873,29 oktober.
48 Ibidem, 1872 29 oktober, nr. 8, 30
november, nr. 19 en 19 december,
nr. 19.
49 F. van Gaal en P. J. van der Heijden,
Het Bossche marktoproervan i8pi ('s-
Hertogenbosch, 1991).
50 GAHt gnr, 1873,1 mei,nr. 3;
GAHt nr, 1876,10april, nr. 20
(plan gaat niet door).
51 GAHt nr, 1892,21 oktober,nr.6.
52 Ibidem, 1871,9 februari, nr. 16,
1877,17 februari, nr. 18,1879,
27september, 1891,25 februari.
53 Ibidem, 1872, igdecember, nr. 19.
54 GAHt gnr, 1874, 3 juli,nr.4.
55 GAHt nr, 1889,19december, nr. 9.
56 GAHt, Nieuw-Archief, Bijlage bij
de begroting voor het jaar 1870.
57 GAHt nr, 1877, 24februari, nr. 5.
5 8 Ibidem, 18 5 824 december,
nr. 16.
59 GAHt gnr, 1865, i4november,
nr. 5.
60 GAHt nr, 1877,4september, nr.
10.
61 Zie bijvoorbeeld: GAHt nr, 1872,
17 januari, nr. 29 en 1874,10 de
cember, nr. 23.
62 Van den Noort, Licht, 43 en Nieu
wenhuis, Mensen, 109,135 en
177-181.
2.75
