De staat van de archieven in Portugal is minder
dan die in Nederland. Het klimaat eist zijn tol: er
is papierworm aanwezig in archieven en biblio
theken. Bovendien is er nog niet erg veel mate
riaal geïnventariseerd. De laatste jaren valt er wel
progressie te bespeuren, met name voor wat be
treft de behuizing, automatisering en inventarise
ring.
Alvorens een buitenlandse bezoeker een Portu
gees archief mag betreden, dient hij of zij een aan
bevelingsbrief van de ambassade over te leggen.
Daarnaast is het voor studenten belangrijk ook
een aanbevelingsbrief van een (begeleidend) do
cent mee te nemen, daar dit de toegang aanzien
lijk kan vereenvoudigen.
Archief voor overzeese
geschiedenis
De meeste archieven zijn te vinden in de hoofd
stad Lissabon. Het belangrijkste archief voor over
zeese geschiedenis Arquivo Histórico Ultrama-
rinó) is gelegen in Ajuda, een buitenwijk op zo'n
20 minuten van de binnenstad. De ambiance is
historisch: vlakbij ligt Belém met het klooster van
Jeronimus, de toren van Belém en een groot mo
nument ter herdenking van de ontdekkingsreizen.
Hier vandaan zijn vele ontdekkingsreizigers, on
der wie Vasco da Gama, naar Afrika, Amerika en
India vertrokken. Het archief zelf is gevestigd in
het paleis van de Conde do Egaeen op zich al aar
dig gebouw, waar ik bij toeval een achttiende-
eeuwse delftsblauwe tegelwand met een afbeel
ding van Rotterdam tegenkwam.
Het archief is ontstaan in het begin van deze
eeuw, als een samenvoeging van de bestanden uit
de Conselho Ultramarino (Raad voor Overzeese
Aangelegenheden) en de Arquivo da Marinha (het
Marine Archief) uit de pre-Napoleontische perio
de.' Het belangrijkste gedeelte is de correspon
dentie van de koning en zijn adviesraden voor
overzeese gebieden met de koloniën, die afkom
stig zijn van de raad. Voor mijn onderzoek heb ik
de briefwisseling met Bahia (de hoofdstad van
Brazilië tot 1763) bekeken. Daarbij heb ik voor
deel gehad van het feit dat er relatief veel docu
menten zijn geïnventariseerd.1 Van ongeveer
20.000 documenten betreffende Bahia is een om
schrijving gepubliceerd. Daarnaast zijn er 273 do
zen van ieder ongeveer 100 documenten die op
chronologische volgorde liggen.' De enige ingang
is een contemporain register tezamen met een
oordeel over deze stukken van de leden van de
raad. Helaas ontbreken vele stukken, maar het re
gister geeft wel een indruk van wat er in zou kun
nen zitten.
Van het Marine Archief is een collectie van ge
bundelde documenten (mafos) afkomstig. Het is
een collectie die geselecteerd is op onderwerp,
doch helaas noch op chronologie, noch op plaats
te traceren. De enige ingang die hierop bestaat is
de 'informele ingang'. Gezien het gering aantal be
zoekers die daar over het algemeen een lange tijd
zitten, wordt er veel informatie onderling uitge
wisseld. Bovendien zijn de archivarissen erg be
hulpzaam.
Net als bij de meeste archieven is er een moge
lijkheid de documenten op microfilm te zetten en
te laten kopiëren. Daarnaast bestaat er een mi
crofilmafdeling, de filmoteca, die zich vooral toe
spitst op India. Hier zijn ook documenten uit on
der andere het archief in Goa vastgelegd.
Een kilometer bergopwaarts ligt de Bibliotéca do
Paldcio da Ajuda, de bibliotheek van het konink
lijk paleis dat na de aardbeving van 1755 is ge
bouwd om een ander verwoest paleis te vervangen.
Naast een grote collectie boeken, bevat het ook
een collectie documenten.
Ook hier heb ik niet te klagen gehad over regis
ters: de Latijnsamerikaanse documenten zijn in
een publikatie geïnventariseerd.4 Daarnaast be
staat er een kaartsysteem op onderwerp. Het aan
tal documenten is niet al te groot en vaak zijn het
duplicaten van documenten die zich ook in ande
re archieven bevinden.
Een groot probleem is wel het kopiëren van do
cumenten. Het duurt lang en kost veel geld, want
er worden twee microfilms van de documenten
gemaakt: één voor de opdrachtgever en één voor
het archief. Beide moeten betaald worden door
eerstgenoemde.
2.34]
DeArquiro Histórico Ultramarino
Torre de Tombo
Het grootste, druk bezochte en oudste archief is
de Arquivo Nacional de Torre de Tombo. De vroeg
ste documenten stammen uit de elfde eeuw en het
is een nu nog lopend archief.
In de Middeleeuwen hadden edelen de ge
woonte hun belangrijkste papieren op lastdieren
mee te nemen tijdens hun campagnes. De docu
menten hadden geen vaste plaats, alleen de be
langrijkste stukken werden dus bewaard: de ver
dragen en de landverdelingen (tombos). Pas in de
veertiende eeuw kregen ze een vaste plaats: een
stevige kasteeltoren (torrê). Halverwege de acht
tiende eeuw is het archief verhuisd naar het kloos
ter van Sao Bento. Een eeuw later kreeg het gezel
schap van het Portugese Parlement, waar het vorig
jaar voor heeft moeten wijken. Bij de oudste uni
versiteit van Lissabon, de Universidade Cldssica de
Lisboa, is een soort bunker gebouwd: daar is meer
ruimte voor het archief. Het is zo ruim dat het
aantrekkingskracht uitoefent op wat kleinere,
minder onderhouden archieven, zoals de Arquivo
da Fazenda (Belastingarchief) dat nu ook op deze
veilige plek zal worden opgenomen.
Sinds kort bestaat er een overzichtelijke gids
(roteiró) van de collecties in de Torre de Tombo.'
Deze publikatie valt binnen een project dat tot
doel heeft een globaal overzicht te geven van wat
men in een archief kan aantreffen. Voor de Torre
de Tombo is het moeilijk een goede onderverdeling
te maken. De gids onderscheidt 76 collecties en
daarnaast nog een apart archief (Arquivo dos Feitos
Findos) dat vroeger los van de Torre de Tombo was
opgeslagen. Volgens de gids zijn er drie fasen van
opbouw: de oudste kern is de Arquivo da Casa da
Coroa, het archief van het voormalig koninklijk
huis. Dit is het oorspronkelijke archief uit de kas
teeltoren. Documenten zijn vroeger gescheiden
tussen belangrijke papieren en lixo, afval: alles wat
niet voor het beleid bruikbaar is. Gelukkig is niet
al het afval weggegooid. De meeste documenten
zijn in laden (gavetas) opgeborgen. Al in de zes
tiende eeuw heeft de koning de meest belangrijke
documenten laten kopiëren, omdat het schrift
[235]
