Rewriting History and the Role of the
Archivist As the only foreign guest speaker at
the congress, Mrs Zjitomirskaia, former head of
the manuscript department of the Lenin Library
in Moscow, gave a detailed account of the history
of the archival system in the Soviet Union, starting
niet zeker van de onomkeerbaarheid van alles wat
er is gebeurd. Maar ondanks dat is de wereld waar
in we leven onherkenbaar veranderd. Ik betreur
dan ook mijn vrienden en bekenden, die dit niet
meer hebben mogen meemaken.
Maar als u me vraagt wat de perestrojka nu voor
ons vak betekend heeft, dan moet ik met deernis
antwoorden: bijna niets. Ofschoon vanuit de we
tenschappelijke en archiefwereld onophoudelijk
wordt aangedrongen op zijn vervanging is een van
de meest stijfkoppige stalinisten, F. Vaganov, nog
steeds chef van Glavarchiv. Nog steeds woekert
hetzelfde personeelsbeleid door het hele archief
wezen, van boven tot onder.
In de perestrojka-periode heeft Glavarchiv een
wetsontwerp gemaakt over het Staatsarchieffonds
van de ussr. Het stuk overtreft de meest duistere
prognoses: het is gewoon een manifest van de re
actie in het archiefwezen. Het ontwerp bevestigt
de almacht en willekeur van de departementen die
archieven geheim kunnen houden. Met geen
woord wordt gerept over het recht van de gemeen
schap op alle overige documentaire rijkdommen.
In het wetsontwerp ontbreken bepalingen over
het gebruik van de archieven, zodat Glavarchiv de
beslissende instantie blijft. We weten ondertussen
maar al te goed hoe de beslissing van een veilig
heidsfunctionaris uitvalt, die het niet als zijn taak
ziet op te komen voor wetenschap en onderzoe
ker, maar omgekeerd de stukken wil beschermen
tegen wetenschap en onderzoeker. We hebben dit
al vele tientallen jaren kunnen waarnemen.
In vele landen betogen archivarissen, dat een
50 jaar lange periode van geheimhouding voor
sommige stukken veel te lang is. Het wetsontwerp
van Glavarchiv bevestigt deze termijn niet alleen,
maar verlengt hem in menig geval zelfs tot 75 jaar.
Betekent dit niet dat men er bewust op uit is het
historisch bewustzijn nog enkele generaties lang
te verminken? Is één proef van 70 jaar nog niet ge
noeg?
Op weg naar de rechtsstaat
Maar we mogen niet voorbij gaan aan de moge
lijkheden die door de perestrojka geboden worden
en zeker niet aan de bevrijding van de pers van het
juk van de censuur. Dat geldt ook voor de strijd
voor revolutionaire veranderingen in het archief
wezen, die gevoerd wordt door de progressieve de
mocratische gemeenschap. Er is een alternatief
wetsontwerp opgesteld en gepubliceerd dat aan
zienlijke steun heeft gekregen in wetenschappelij
ke kring en principieel verschilt van de doodgebo
ren vrucht van de ambtenaren van Glavarchiv. De
auteur van dit ontwerp, prof Ilizarov, is hier aan
wezig en kan er beter dan ik over vertellen. Steeds
dwingender klinken de stemmen die ontsluiting
eisen van de archieven van de veiligheidsorganen,
een verbod op de departementale willekeur, wette
lijke bevestiging van het recht van de burger om te
weten wat in de archieven bewaard wordt en zelf te
beslissen wat hij daarvan wil gebruiken en op wel
ke manier.
Maar glasnost is nog geen vrijheid van menings
uiting. De hand die de Sovjetmens zo lang bij de
keel gehouden hield heeft losgelaten. Maar waar is
de garantie dat zij niet opnieuw zal toegrijpen?
Ondanks alle nieuwe wetten is dat nog steeds mo
gelijk.
Archiefstukken die onttrokken zijn aan de be
schermende werking van de openbare controle
kunnen vernietigd worden zonder dat er een haan
naar kraait. Naar de verliezen die de historische
wetenschap hierdoor heeft geleden kunnen we
slechts gissen. Maar ook vandaag, in het zesde jaar
van de perestrojka, vervult het openhartige verhaal
van Alexander Kitsjichin in het januarinummer
van het Moskouse blad De Hoofdstad ons met
schaamte en wanhoop. Deze kolonel van de
Staatsveiligheidsdienst vertelt daar dat in onze da
gen, in 1990, op mondeling bevel van de leiding
van de kgb de dossiers vernietigd zijn van Andrej
Sacharov, Alexander Solzjenitsyn en andere strij
ders voor de rechten van de mens!
Op het terrein van ons vak is nog niet één van
de obstakels op de weg naar de rechtsstaat opge
ruimd. De archieven zouden een echte weten
schappelijke verwerking van de vaderlandse ge
schiedenis en vooral die van de Sovjetmaatschap
pij kunnen bevorderen. Maar wanneer er in het
archiefwezen niets verandert zullen ze eerder een
sta in de weg daarvoor zijn. Maar dat is nog niet
alles. Wanneer de door de progressieven bepleite
veranderingen werkelijkheid zouden worden be-
[112]
tekent dat slechts een begin. Met bitterheid moe
ten we erkennen, dat het scheppen van een nieuwe
situatie in de archieven veel tijd zal kosten en dat
het daardoor nog lang zal duren voor de informa-
tiehonger van de wetenschap gestild kan worden.
De gevolgen van zeventig jaar geheimhouding en
desinformatie laten zich niet snel opruimen.
Daarom juist moeten wij zonder ophouden op
treden tegen de ingekankerde dogma's en moeten
we de tegenwerking van reactionaire functionaris
sen overwinnen. We mogen ons ook niet laten
ontmoedigen door de onverschilligheid van het
uitgeputte volk tegenover deze problemen, die zo
ver af staan van de zorg om het dagelijkse bestaan.
Is er immers iets belangrijker voor heden en
toekomst van welke maatschappij dan ook, dan
het behoud van haar geschiedenis en culturele tra
ditie? Zoals een mens die zijn geheugen kwijt is
ophoudt een persoonlijkheid te zijn zo verliest
ook een volk, dat zijn herinnering aan het verle
den verloren heeft, zijn zedelijke oriëntatiepunten
en wordt het beroofd van de mogelijkheid bewust
aan zijn eigen toekomst te bouwen. De documen
taire rijkdommen van het land, zijn archieven vor
men in feite het geheugen van het volk, de basis
van zijn cultuur. Het kan toch niet zo zijn dat we
het nog eens achter slot en grendel laten verdwij
nen of naar willekeur vernietigen? Ik ben er vast
van overtuigd, dat dat niet zal gebeuren en hoop,
dat mijn zesjarige kleinzoon zich straks met eerlij
ke wetenschap kan bezighouden in een verander
de archiefwereld in een nieuw Rusland.
Summary
in October 1917. In the first year after the revolu
tion Lenin signed two decrees concerning the ar
chives, and according to which the written and
printed heritage was to become 'property of all the
people'. This piece of legislation, which involved
centralisation and nationalisation, undoubtedly
saved many archives from destruction. However,
from the start there was also another side to these
decrees: they formed the legal basis for the arbitra
ry bureaucracy which was to remain a characteris
tic trait of the Soviet archival system. The 1920s
and 1930s were a period of far-reaching political
changes. Censorship became increasingly rigo
rous. Farmers, workers, employees were enslaved
once again, under the mythical guise of the 'buil
ding of a socialist state'. To such a regime archival
documents are a danger. After all, they contradict
the lie that is proclaimed every day. In 1936 the
whole archival system came under the People's
Committee of Home Affairs, which was charac
terised by military discipline and strict secrecy.
Meanwhile there were still scientists, archivists,
librarians and curators who tried - sometimes suc
cessfully - to keep major collections and archives
out of the hands of the secret police. In the seven
years following the war all archives were bound in
total submission to the authorities' interventions
in all cultural affairs. The guidelines were provi
ded by lists of names of people who were banned.
The lists were continually revised. After Stalin's
death and changes in the party leadership small
improvements began to make themselves felt, for
instance archives became more accessible. In the
1980s the radical changes of perestroika stimulated
intellectual and political activity and ended, at
least as far as legislation was concerned, the mono
poly of the Communist Party. However, as yet the
re have been no changes in the archival system of
the Soviet Union. The deep-rooted dogmas that
have prevailed for so long and the presence of reac
tionary officials still have to be overcome. A pro
cess that will not be completed overnight.
Noten
i De veldtocht tegen Napoleon
bracht het Russische leger in con
tact met West-Europa. Na terug
keer naar Rusland konden vele
adellijke officieren zich niet meer
vinden in het reactionaire politie
ke klimaat, dat in hun vaderland
heerste. Pogingen om via overleg
te komen tot verandering van het
bestel mislukten. In 1821 leidde dit
[H3]
