Rational Decisions and Historical Ima
gination Choosing and selecting is also a psy
chological process. For this reason the psycholo
gist Professor dr. van Strien was invited to give his
views on the theme of the congress.
Noten
ven hoe belangrijk bepaalde eigenschappen, zoals
intelligentie, technische en organisatorische kwa
liteiten, leiderschap zijn voor een bepaalde funk-
tie. Maar de laatste decennia heeft de personeels
functionaris in toenemende mate moeten merken
dat de gewichten in de tijd snel kunnen verschui
ven. Bij reorganisatie en fusies en bij automatise
ringen wordt er vaak een beroep gedaan op nieu
we kwaliteiten, die bij de ingangsselectie alleen
maar een beperkte rol speelden. In de selectiepsy-
chologie noemt men dat het probleem van de ver
schuivende criteria. Een goed bedrijf anticipeert in
zijn beleid op verschuivende criteria.
In niet mindere mate is iets dergelijks ook het
geval bij de selectie van archiefmateriaal. Stel al
dat een studiecommissie aan de hand van zorgvul
dig afgewogen rationele beslissingscriteria volgens
de juist uiteengezette principes een volledige ver-
nietigingslijst wist op te stellen. Op het moment
zelf zou dit een enorme ontlasting bieden voor de
kiezende archivaris. Maar hoe vaak is het niet al
voorgekomen dat een nieuwe generatie zich voor
het hoofd sloeg dat voorgangers bepaald materiaal
dat nu ineens erg informatief blijkt te zijn, rück-
sichtlos hebben vernietigd. Bij mijn onderzoek
naar de geschiedenis van de psychologie heb ik
hiervan in ieder geval al vele voorbeelden meege
maakt. Net als bij de verwerking van het persoon
lijk verleden kunnen ook in de omgang met het
collectief verleden bepaalde thema's, die histo
risch als onbeduidend werden beschouwd, of wel
haast verdrongen leken te zijn, later opnieuw be
langrijk worden. Soms ook verlenen nieuwe tech
nische mogelijkheden, zoals computeranalyse van
databestanden, een nieuwe waarde aan materiaal
waarmee men voorheen meende niets te kunnen
beginnen. Bij personeelsselectie kan men mensen
omscholen, deskundigen aantrekken enz. In de
archiefwereld kan men wel alsnog weggooien
maar niet iets opnieuw creëren.
Historische fantasie
Het is hier dat ik begrip historische fantasie zou
willen invoeren als tegenhanger van het rationeel
kiezen. Met historische fantasie bedoel ik iets an
ders dan de historische verbeelding van Huizinga.
Voor hem vormde deze verbeelding een min of
meer esthetisch principe bij het oproepen en uit
beelden van het eigene van een tijdperk en de
mensen daarin. Wat ik op het oog heb komt dich
ter bij het fantasie-experiment van Heymans, de
aan de Groningse universiteit verbonden grond
leggervan de psychologie in Nederland. In ons ge
val bestaat dit experiment uit het zich proberen in
te leven in de denkwereld van een toekomstige
historicus die bepaalde thema's zou willen onder
zoeken en daarbij aangewezen is op bepaalde
bronnen.
Wat ik wil zeggen is dat de archivaris eigenlijk
ook een beetje futuroloogzou moeten zijn, daarbij
uiteraard bijgestaan door historische onderzoe
kers. Tezamen zouden ze moeten brainstormen en
wel in twee richtingen. Aan de ene kant in de rich
ting van welke trends zich zullen voordoen in het
historisch onderzoek en welke consequenties dit
zal hebben voor historisch materiaal. Aan de an
dere kant in de richting van wat niet alleen eigen
tijdse, maar ook latere historici en geïnteresseerde
leken zoude kunnen hebben aan het materiaal
waarover nu moet worden beslist. Op deze manier
zal er veel meer 'hypothetisch onderzoek' moeten
worden gedaan, in de vorm van het opzetten van
beknopte onderzoeksvoorstellen met daarbij een
indicatie van het soort materiaal dat men daarbij
nodig zou hebben. Men zou zelfs kunnen denken
aan het uitschrijven van prijsvragen - waaraan ook
amateur-historici zouden moeten kunnen mee
doen - om via onderzoeksontwerpen (die niet
hoeven te worden uitgevoerd) de historische fan
tasie te stimuleren.
Zal deze uitbreiding naar de toekomst er niet
toe leiden dat men nog méér moeite zal krijgen
met het afwijzen en opschonen van materiaal?
Ook hier moeten we rationeel blijven. Maar deze
rationaliteit kan ook worden gezocht in het alleen
steekproefsgewijs bewaren van bepaalde catego
rieën materiaal, hetzij op het niveau van bestan
den, hetzij in de vorm van bijvoorbeeld 10% van
een bepaalde categorie. In de sociale wetenschap
pen is men al lang vertrouwd met onderzoek op
basis van steekproeven en kent men de eisen die
aan steekproeven moeten worden gesteld om vol
doende representatief te zijn. Evenals bij het
meeste wetenschappelijk onderzoek berust ook
[90]
bij de histografie een betoog maar gedeeltelijk op
inductie. Minstens zo belangrijk is de beschik
baarheid van falsifiërend materiaal, dat de histori
cus dwingt eerdere historische reconstructies bij te
stellen. Niet zelden zullen we ontdekken dat er
voor bepaalde doelen een overmaat is aan materi
aal, terwijl men bij het andere vragen met enkele
schaarse aanwijzingen moeten stellen.
Het voorgaande pleit ook voor een bepaalde
mate van anarchie als - het klinkt paradoxaal - ra
tionele strategie. Wanneer een bepaalde archivaris
zo eigenwijs is geweest bepaald materaal waar hij
of zij door wordt aangesproken te redden van de
vernietiging, of wanneer men door achterstand
nog niet aan opschoning is toegekomen, kan dit
achteraf gezien soms heel gelukkig blijken.
We moeten bedenken dat evenals bij het per
soonlijk geheugen het bewaren niet een passief
proces is, maar het resultaat van het actief structu
reren van informatie. Voortdurend staan we hier
voor de vraag hoe om te gaan met ons collectief
verleden. 4
Terugblikkend ben ik mij ervan bewust dat ik
mij de afgelopen tien minuten heb gedragen als ie
mand die haring staat te verkopen in het huis van
de vishandelaar. Wellicht zegt u dat u allang bezig
bent rationeel te kiezen met daarbij tevens ruimte
voor historische fantasie. In dat geval is het enige
wat ik kan zeggen dat uw werkwijze mij psycholo
gisch gezond voorkomt. Het kan ook zijn dat u
zegt dat het in de praktijk toch allemaal net iets
anders ligt. Mijn eerste reactie is dan nieuwsgie
righeid. Maar ik denk dat nader onderzoek zal uit
wijzen dat u toch bezig bent met rationele keuze
processen, maar met anders benoemde kosten- en
opbrengstenwaarderingen en wellicht minder
centraal geregeld, maar meer per geval kosten en
opbrengsten afwegend. En als er niet ook ruimte
was geweest voor historische fantasie zou uw ver
eniging het geen honderd jaar hebben volgehou
den!
Met dit heuglijk gebeuren wens ik uw jubile
rende Vereniging, de inmiddels koninklijk gewor
den kovan, van harte geluk!
Summary
In the past archives were usually formed in or
der to be used for legal purposes in cases of a dis
pute or non-payment. In the course of time these
archival materials came to have historical value,
and they were preserved long after they had outli
ved their initial purpose. Just as our personal past
forms both basis and expression of our identity,
the collective past forms basis and expression of
the identity of a society. In forming the selection
criteria for archival documents the archivist must
have historical imagination. He or she must try
and imagine the possible themes and subjects fu
ture historians might want to investigate.
1 Voordracht voor het Nationaal
Congres '100 jaar kiezen voor la
ter' ter gelegenheid van het eeuw
feest van de Vereniging van Archi
varissen in Nederland. Groningen,
24 april 1991.
2 P.J. van Strien 'De psychologie
van de prullemand', in: Neder
lands Tijdschrift voor de
Psychologie13 1958) p 161-171.
3 In dit verband moge ik verwijzen
naar de interessante publicaties
van Douwe Draaisma over
geheugenmetaforen. Zie o.a. D.
Draaisma, 'Het geschenk van
Mnemosyne', In: D. Draaisma en
R. de Vries (Red.). Lichaam en
geest in psychologie en geneeskicnde.
(Amsterdam/ Lisse: Swets Zeit-
linger 1989) 49-62 en P. Vroon en
D. Draaisma, De mens als
metafoorBaarn, Ambo, I95^2-
4 Als psycholoog ben ik overigens
niet geheel gerust op het effect van
bepaalde wer- en regelgeving, o.a.
met betrekking tot de bescher
ming van privacy. Heel veel histo-
risch-psychologisch onderzoek zal
uiterst moeilijk worden wanneer
dit beginsel rigoreus wordt door
gevoerd. Maar dit ligt niet primair
binnen de bevoegdheden van de
archivaris.
[9l]
