Kroniek
■fa**"'.
Een dekkend net van professioneel archiefbeheer in Noord-Brabant
Op 14 februari 1990 vond op instignatie van de provinciale archiefinspectie een
feestelijke bijeenkomst plaats in de raadszaal van de Middenbrabantse gemeente
Oisterwijk om te vieren dat de 131 Brabantse gemeenten alle voorzien zijn van
een gediplomeerde archivaris. Oisterwijk is de centrumgemeente van het streek-
archivariaat 'In het kwartier van Oisterwijk' en de gemeente Oost-, West- en
Middelbeers is per 1 januari als laatste 'witte vlek' in Brabant toegetreden tot
dit streekarchivariaat. Dit betekent dat er in deze provincie elf gemeentearchie
ven (waarvan twee met een archiefambtenaar ter secretarie) en negen streekar
chieven of -archivariaten (van in totaal 120 gemeenten) bestaan.
Ter inleiding van de bijeenkomst memoreerde de archiefinspecteur, drs
P. J. Margry, de ontwikkeling van het fenomeen streekarchief. De eerste ge
dachten daarover leefden reeds bij de Middelburgse archivaris Unger die als
stelling 11 in zijn proefschrift uit 1916 schreef: 'Ten einde verdere verwaarlo
zing der archieven van kleinere gemeenten te voorkomen, is oprichting van zgn.
Kreits-archive wenschelijk.' Pas veertig jaar later zou hiervan in Brabant een
concrete invulling plaatsvinden. Weliswaar was er gedurende de oorlog al uit
noodzaak soms tot gemeenschappelijke archiefdepots overgegaan, het was pas
in 1948 dat in de gemeente Oosterhout archiefambtenaren voor meer gemeen
ten werkzaam waren. Met name de burgemeester gaf aan dit idee vorm. Pas
na het tot stand komen van de eerste Wet gemeenschappelijke regelingen in 1949
waren er concrete mogelijkheden voor gemeenschappelijk archiefbeheer via een
rechtspersoon.
Ook bij de provincie werd daarop ingehaakt. Een commissie van het pro
vinciaal bestuur stelde bij een begrotingspost voor 1951 betreffende de archief
inspectie dat bevordering gemeenschappelijke regelingen tussen gemeenten zou
moeten leiden tot het aanstellen van wetenschappelijke archiefambtenaren, ten
einde de archieven van de gemeenten te ordenen en in stand te houden. Uitein
delijk kwamen eind 1955 en begin 1956 de streekarchivariaten in de kring Ooster
hout en Nassau-Brabant tot stand, mede omdat er een subsidieregeling was voor
10% van de aanloopkosten in de eerste vijfjaarDaarna kwamen er meer streek
archivariaten.
Na het overlijden van archiefinspecteur Bernsen en de aanstelling van zijn
opvolger Caminada volgde een periode van uitbouw en consolidatie. Een tweede
subsidieregeling stimuleerde de oprichting van weer nieuwe streekarchieven als
194
Folder over de aanwezigheid en raadpleegbaarheid van overheids- en particuliere archieven in
gemeente-/streekarchieven, bij waterschappen en in het rijksarchief in de provincie Noord-Brabant
Niet alleen de bestuursarchieven van de gemeenten treft men
bij genoemde archiefdiensten aan, meestal worden er ook de
archieven van parochies, verenigingen, stichtingen, bedrijven,
personen of families en soms die van polders en water
schappen bewaard.
op weg helpen. Bijvoorbeeld door ze wegwijs te maken in de
manier van werken of door suggesties te doen over welke
informatie in welke archieven gevonden kan worden.
Deze folder is bedoeld om de (beginnende) archiefbezoeker
enigszins wegwijs te maken in de Noorbrabantse archiefsitua
tie. Noord-Brabant kent namelijk een uitgebreid systeem van
archiefinstellingen. Het is een zogenaamd 'dekkend net' van
gemeente- en streekarchieven. Dit betekent dat de oudere
archieven van alle Brabantse gemeenten onder beheer staan
van een gekwalificeerde archivaris en vrij toegankelijk zijn.
Aan de binnenzijde van deze folder staan de adressen, tele
foonnummers en openingstijden van de archiefdiensten ver
meld waar de oude archieven kunnen worden geraadpleegd.
Niet van alle archieven in Brabant kunnen de bewaarplaatsen
worden opgenomen: diverse particuliere archieven zijn niet
openbaar en worden daarom niet vermeld.
GEMEENTE-, STREEKARCHIEVEN
EN STREEKARCHIVARIATEN
Grotere gemeenten bezitten over het algemeen een omvang
rijk oud archief en beschikken over de mogelijkheden om er
een eigen archiefdienst op na te houden. Voor kleinere
gemeenten is dat meestal financieel niet haalbaar. Mede om
die reden hebben zij in Noord-Brabant besloten om per regio
een gemeenschappelijke archiefdienst op te zetten: een streek
archief of streekarchivariaat. Dit onderscheid in benaming is
niet onbelangrijk omdat u daaruit kan afleiden hoe die
archiefdienst is georganiseerd en hoe vervolgens u bij uw
archiefonderzoek te werk moet gaan. Een streekarchief heeft
namelijk de oude archieven van de deelnemende gemeenten in
een centrale bewaarplaats opgeborgen: daar vindt u dus in
principe alle voor die regio belangrijke archieven bij elkaar.
Een ruime studiezaal met een historische bibliotheek en
foto's, kaarten en prenten vullen de archieven aan. In de regel
kan men er 4 dagen per week tijdens kantooruren (en soms
's avonds en zaterdags) terecht.
Bij een streekarchivariaat worden de archieven daarentegen
decentraal bewaard: het betekent dat de archieven van de
deelnemende gemeenten in de depots van de eigen gemeente
huizen zijn gebleven. Omdat de streekarchivaris niet overal
tegelijk kan zijn, is het archief van elke gemeente meestal
slechts een (mid-)dag per week toegankelijk. Meestal zal men
voor onderzoek tevoren een telefonische afspraak moeten
maken. Soms zijn er gemengde archiefdiensten: dan worden
archieven deels centraal en deels decentraal bewaard.
Titelblad van het klad-manuaal (register van inkomsten en uilgaven) vi
Heilige-Geeslarmen van Tilburg over de jaren 1773 en 1774.
FotoGemeentearchief Tilburg
Er bestaat een uitgebreide gids waarin alle individuele
archiefbestanden staan opgesomd die bij de Brabantse
archiefdiensten kunnen worden ingezien: De Archieven in
Noord-Brabant (Alphen aan den Rijn: Samson, 1980). Deze
gids is bij iedere archiefdienst en in bibliotheken aanwezig.
Aan de hand van deze gids krijgt men een goed idee van de
verschillende archieven en (foto-)collecties. Een nadeel is dat
de gids alweer is verouderd doordat er in de afgelopen tien
jaar veel nieuwe archiefbestanden door de archivarissen zijn
verworven. Ter plaatse zijn echter meestal bijgewerkte archie
venoverzichten aanwezig.
In Nederland zijn de oudere archieven (ouder dan ca. 50 jaar)
van Rijk, provinciebesturen, gemeenten, gemeenschappelijke
regelingen en waterschappen in principe voor iedere burger
openbaar. Dit betekent dat een ieder deze archieven mag
raadplegen voor historisch, genealogisch of andersoortig
onderzoek. Onderzoek en raadpleging zijn bovendien koste
loos (uitgezonderd soms het gebruik van speciale lees- en
afdrukapparatuur).
Omdat in een democratisch land goed geordende en bewaar
de overheidsarchieven essentieel zijn voor de recht- of bewijs-
zoekende burger, is de zorg voor deze archieven in de
Archiefwet precies vastgelegd. In deze wet staat ook' dat de
oudere archieven vrij en kosteloos toegankelijk zijn. Voor
jongere archieven bestaat er de Wet Openbaarheid van
Bestuur, maar met minder mogelijkheden voor daadwerkelijk
onderzoek: wel recht op bepaalde informatie uit de archief
stukken, maar lang niet altijd op inzage in de stukken.
Om archiefbezoek mogelijk te maken en de openbaarheid van
de archieven te bevorderen, zijn de oudere archieven onder
gebracht bij archiefdiensten: gemeentearchieven, streek
archieven, streekarchivariaten of rijksarchieven. Deze dien
sten worden geleid door archivarissen die er voor zorgen dat
de diverse archiefbestanden onder hun beheer worden geïn
ventariseerd en voor bezoekers toegankelijk gemaakt. Boven
dien kunnen zij door hun kennis bezoekers bij hun onderzoek
Voorzijde van de folder Archieven in Noord-Brabcmt
195
