zijde opgemerkt, dat men geen brood meer zag in het samenwerken met de
Staatspartij, waar het streven naar een sluitende begroting werd afgedaan als
kruidenierspolitiek11
De jeugdbeweging had eraan bijgedragen dat De Quay bij de defensie be
landde; de defensie bracht hem in 1939 weer terug bij de jeugdbeweging.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd hij als kapitein onder
de wapenen geroepen en belast met het bevorderen van de geestelijke weer
baarheid van de dienstplichtigen. Hij moest dit doen samen met de inspireren
de directeur van de amvj, de hervormde predikant dr. J. Eykman, en met de
jonge sociaal-democraat dr. H. Brugmans. Gedrieën werkten zij aan de geeste
lijke vorming en bezieling van hen, die het barbarendom zouden weerstaan,
het land herbouwen en de eenwording van Europa en de vrede tussen Oost
en West bevorderen. Gestreefd werd naar eenheid over verouderde grenzen
en geschillen heen; de catechiseermeesters hebben dit De Quay nooit vergeven.
Op 15 december 1939 sprak de kapitein De Quay bij een plechtigheid, die
de Vereniging voor Nationale Veiligheid georganiseerd had bij het graf van
de een jaar tevoren jong overleden kolonel Mathon. Er was veel tegenwerking
geweest, zei hij, ook van overigens weidenkenden. Op het graf werd een bron
zen plaat geplaatst met een tekst, die toegeschreven werd aan Willem van Oranje:
Ook zonder hoop onderneme men, ook zonder resultaat zette men door; n 'est
besoin d'espérer pour entreprendre, ni de réussir pour persévérer.n
Toch waren er wel resultaten. Het politiek bestel werd verruimd en verrijkt
met een zich vernieuwende sociaal-democratie; de defensie werd versterkt en
modern materiaal besteld.13 De vereniging had daarnaast een aantal grote be
drijven, enkele gemeenten en een enkele provincie, Friesland, weten te bewe
gen tot het op eigen kosten aanschaffen van luchtafweergeschut. Men had goede
medewerking gekregen bij werving en opleiding.14 De vrijwilligers, die onder
gebracht waren in de vrijwillige landstorm, kregen een uniform en begin 1940
zelfs elk een geweer. Ze kwamen uit alle lagen van de maatschappij, kleine
zelfstandigen, maar vooral veel bedrijfspersoneel. Directeuren, fabrieksarbei
ders, laboranten en kantoorpersoneel stonden naast elkaar, rechts naast links,
jood naast christen, gelovig naast ongelovig. Er was ijverig en met onmisken
baar plezier geoefend. Met het oog op onderlinge schietwedstrijden, bedrijf
tegen bedrijf, was in eigen beheer de richtapparatuur verder geperfectio
neerd.15 Men voelde zich rijk met het moderne automatische 2 cm snelvuur-
geschut, dat bestemd was tot afweer van vliegtuigen, die lager vlogen dan 2000
meter. Fier paradeerden de vrijwilligers op 28 februari 1940 te 's-Gravenhage
voor Hare Majesteit de Koningin.
In de vroege morgen van 10 mei 1940 was op het vliegveld Ypenburg ten zui
den van Den Haag enig modern materiaal aanwezig, waarvan een deel ont
kwam aan het inleidende bombardement. Met deze stukken werd de eerste aan
val van de Duitse elite-troepen gebroken. Een belangrijke bijdrage aan de Duitse
nederlaag rond de residentie werd voorts geleverd door de vrijwillige landstorm
luchtafweer.16 Op 10 mei 1940 waren de batterijen, die opgesteld stonden aan
de stadsrand van Delft, al vroeg actief. Er werd verbeten gevochten en met
veel resultaat. Vooral de batterij van de gist- en spiritusfabriek, aan de noord
rand van Delft, even ten zuidwesten van Ypenburg, droeg bij aan het misluk-
266
ken van de aanval. Ook de vier Haagse batterijen weerden zich in de ochtend
van 10 mei geducht. Op 11 mei werd een batterij in de middag te hulp geroe
pen in de strijd tegen parachutisten, die zich genesteld hadden in een leegstaande
trein op het stationsemplacement in het noorden van Scheveningen, dicht op
de duinen. Na een hevig vuurgevecht werd de trein in brand geschoten en de
vijandelijke weerstand gebroken. De batterij met drie stukken geschut uit Leeu
warden, die op kosten van de provincie Friesland waren aangeschaft, werd in
de nacht van 12 op 13 mei overgebracht naar Kornwerderzand en met succes
ingezet bij de zware strijd om de Afsluitdijk.
De vrijwillige landstorm leed vele verliezen. Onder de slachtoffers van de
Nazi-terreur tijdens de bezettingstijd dienen te worden vermeld de reserve
kapiteins J. B. Eras en H. Salomonson. Herman Salomonson, een begaafd jour
nalist, die jarenlang medewerker was geweest van de Groene Amsterdammer
en die directeur was van het persbureau Aneta, werd kort na de capitulatie
gearresteerd, verhoord, mishandeld en in een concentratiekamp omgebracht.
Jan Baptist Eras uit Tilburg, 't Heike, werd op 8 september 1941 gearresteerd
en bezweek in 1944,40 jaar oud, in een concentratiekamp bij Oldenburg. Moe
dig en in een sterk geloof ondergingen zij, aldus de in memoriams, het marte
laarschap.17
Tussen Katwijk en Delft staan verspreid langs lanen, in parken en op kerk
hoven monumentjes met de namen van militairen, die er op 10 mei vielen. Hier
tien, daar veertig. Veel jonge jongens van 19, 20 jaar, dienstplichtigen, slecht
geoefend en uiterst zwak bewapend, slachtoffers van een verkrampt bestel.
Ruim 500 in getal. Als men er staat, in intense weemoed, gaan de gedachten
naar De Quay en zijn vele medestanders. Hun inzet maakte, dat deze verliezen
niet zinloos waren.
De 22e Duitse luchtlandingsdivisie, de enige luchtlandingsdivisie waarover
het Duitse leger beschikte, verloor in de slag om de residentie ongeveer 2700
man, waarvan 1200 in krijgsgevangenschap naar Engeland werden afgevoerd.
Van de 430 Junkertransportvliegtuigen gingen er 220 verloren. In de strijd om
ons land verloor de Luftwaffe 328 toestellen.18 De uitwerking hiervan op het
verdere verloop van de oorlog lijkt zeer groot. Op 5 juni overtuigde de
Luftwaffe-generaal Erhard Milch Göring ervan, dat Duitsland terstond dien
de over te gaan tot een invasie van Engeland uit de lucht. Duikbommenwer
pers zouden in en rond het Kanaal de Engelse vloot kunnen vernietigen. Uit
stel, al was het maar voor vier weken, zou rampzalig zijn.19 De leiding van
de Wehrmacht, Von Brauchitsch en Halder, rekende eind mei 1940 ermee, dat
Duitse parachutisten in juli 1940 in Londen zouden zijn. Zij lieten er bij de
Engelse regering op aandringen alle stukken te vernietigen over hun onder
handelingen met Halifax en Chamberlain in de laatste twee maanden van 1939
en de eerste twee maanden van 1940.20
Hitler, die nauw betrokken was geweest bij de voorbereiding van de aanval
op Den Haag, stelde de Luftwaffe-plannen uit. De zware verliezen bij Den Haag
tegen troepen, die hij moreel en militair minderwaardig had genoemd, hadden
hem geschokt. De inspecteur-generaal van de Luftwaffe, generaal Milch, no
teerde in zijn dagboek, dat hij het Führer-btshixt een waanzinnige beslissing
vond.21
267
