Bespreking van boeken
Broncommentaren tussen inventarisatie en onderzoek
Het doel van de Broncommentaren, waarvan er sinds de introductie op de van-
studiedagen van 1981 negen zijn verschenen, is de opbouw van een bronnen
kritisch apparaat ten dienste van het archiefbeheer en het historisch onderzoek,
vooral - dus niet uitsluitend - van bronnen in overheidsarchieven die algemeen
verbreid zijn. In het bijzonder de 19e- en 20e-eeuwse archieven van de gemeenten
bevatten veel gelijksoortige administratieve bescheiden, die zijn opgemaakt ten
behoeve van het beheer van de gemeente zelf of ten behoeve en op voorschrift
van het Rijk.
De Commentaren zijn uniform van opzet en bevatten in hoofdzaak de vol
gende elementen. Eerst wordt een historische situering van de bron gegeven,
dat wil zeggen de politieke en/of sociaal-economische achtergronden worden
geschetst. Vervolgens wordt een uiteenzetting gegeven van de wettelijke basis
van de bron en van de regelgeving omtrent de uitvoering van de taken die aan
de bron ten grondslag liggen. Ook wordt ingegaan op de betrouwbaarheid van
de in de bron vermelde gegevens en op welke wijze deze getoetst zou kunnen
worden. Dan komt de archiefcontext aan de orde: in welke archieven wordt
de bron aangetroffen en welke verwante of gerelateerde bronnen zijn er?
Tenslotte wordt de gebruikswaarde van de bron geïllustreerd door een opsom
ming van historische onderzoeksthema's en literatuur, waarin het type bron
gebruikt is of gebruikt zou kunnen worden.
Het nut van dit soort Commentaren voor de archiefbeheerder lijkt mij evi
dent. Ook voor inventarisatie is een goed begrip van de inhoud en de achter
gronden van een archiefbestanddeel van groot belang. De via de Broncommen
taren verspreide kennis kan voorkomen, dat elke plaatselijke archiefbeheerder
opnieuw het wiel moet uitvinden. Dat neemt niet weg, dat de Commentaren
in doel en opzet aanzienlijk verder gaan dan voor de inventarisatie van archie
ven noodzakelijk is. Door orde te scheppen dient inventarisatie primair het be
heer van een archief als geheel; een Broncommentaar is vooral bedoeld voor
de gebruiker van een bestanddeel van een archief. De Broncommentaren zijn
geen vervanging van de inventaris, maar een aanvulling erop. Zij zijn een vorm
van nadere toegang. Het grote verschil met traditionele toegangen (indexen,
regesten, bronnenpublicaties en dergelijke) is dat een Broncommentaar niet ont
sluit, maar bespreekt. In de Commentaren vindt men de informatie die nood
zakelijk is om, zoals het in de bronnenleer heet, interne kritiek op een bron uit
te kunnen oefenen, dat wil zeggen de bron te beoordelen en te toetsen in het
licht van de doelstellingen en taken van de opsteller ervan. In hoeverre de in
formatie die de bron oplevert zou kunnen bijdragen aan de oplossing van de
246
door de historicus geformuleerde vragen, komt minder aan de orde. Het uit
gangspunt is telkens de bron zelf en niet de mogelijke probleemstellingen van
de onderzoekers. Dat is althans de intentie van de Commissie die de Commen
taren uitgeeft.
Wie echter de tot nu toe verschenen Commentaren overziet kan moeilijk an
ders dan vaststellen, dat ze wel degelijk een bepaald type onderzoek en vraagstel
ling bedienen. De becommentarieerde bronnen zijn vooral van belang voor
regionaal sociaal-economisch historisch onderzoek in de 19e eeuw. Dat heeft
te maken met het specifieke brongebruik in dit soort onderzoek. Men zoekt
naar bronnen die systematische en herhaalbare, liefst kwantitatieve gegevens
kunnen verschaffen. De bewerking daarvan en de gewenste combinatie van
gegevens uit verschillende bronnen vereisen veelal een regionale aanpak. In
Frankrijk heeft dit in de afgelopen decennia geleid tot een hausse van regiona
le sociaal-economische studies. Nederland is nu bezig met een inhaalmanoeu
vre, die door de aanpak van de Broncommentaren een stevig fundament krijgt.
Als beoefenaar van het genre kan ik daar moeilijk bezwaar tegen hebben;
integendeel, ik juich de verschijning van deze Commentaren toe en hoop dat
ze hun weg zullen vinden in het archief- en onderzoekswezen. Waar het mij
om gaat is het volgende: in de praktijk kan men niet objectief, in abstracto,
over 'de bronnen' spreken, maar alleen over bronnen en het gebruik daarvan
in het licht van bepaalde vraagstellingen en daaraan gekoppelde onderzoeksme
thoden. In die zin vind ik het jammer, dat de Commentaren soms zo impliciet
zijn over de wijze waarop de behandelde bronnen in een bepaald type onder
zoek functioneren of zouden kunnen functioneren, te meer daar een flink aantal
auteurs zelf 'gebruiker' is en geacht mag worden daarover zinnige opmerkin
gen te kunnen maken. Nu zijn we aangewezen op hun artikelen, dissertaties
of scripties, die soms moeilijk verkrijgbaar of toegankelijk zijn en bovendien
met een heel ander doel zijn geschreven.
Ook voor de archivaris is kennis van de gebruiksmogelijkheden geen over
bodige luxe. Een bron zonder vraagstelling is een dood ding, dat weliswaar
in goede en geordende staat bewaard dient te blijven, maar liever nog tot leven
wordt gewekt door onderzoek erin te doen of te bevorderen. Voor een opti
male dienstverlening is kennis van actuele vraagstellingen, methoden en het
daarbij horende brongebruik een voorwaarde. De Broncommentaren kunnen
daarin op uitstekende wijze voorzien.
Bij elk Commentaar is getracht zoveel mogelijk deskundigheid te mobilise
ren. De conceptteksten zijn telkens gekritiseerd door mensen uit de histori
sche en de archiefwereld in den lande, waarbij zich overigens een opvallend
gering aantal uit het Westen van het land bevindt. Dat heeft waarschijnlijk
te maken met de standplaats van de auctor intellectualis en stuwende kracht
achter het hele project, P. Klep, hoogleraar economische en sociale geschiede
nis te Nijmegen.
De gemobiliseerde deskundigheid maakt het voor mij moeilijk de Commen
taren afzonderlijk van commentaar te voorzien. Mijn kennis van de bronnen
schiet daarvoor tekort. Wèl wil ik vermelden hoezeer ik zelf heb geprofiteerd
van het uitvoerige Commentaar op de Militieregisters 1815-1922 door Koer-
huis en Van Muiken. De Militieregisters zijn door mij gebruikt voor een on-
247
