Intussen traden zowel in de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden steeds
duidelijker tekenen van aanstaande grote staatkundige veranderingen aan het
licht. In het Noorden nam de weerzin tegen de indolente stadhouder Willem v,
vooral na de Vierde Engelse oorlog (1780-1784), dermate toe dat de verschil
lende oppositiepartijen zich verenigden onder de verzamelnaam 'patriotten'.
De hervormingsgezinde burgerij verbond zich met de meer behoudzuchtige
staatsgezinde regenten. Hoewel het monsterverbond de troon van Willem v
even had doen wankelen, viel het spoedig uiteen. De restauratie van het Huis
van Oranje in 1787, door buitenlandse mogendheden, betekende echter niet meer
dan uitstel van executie. Tal van patriotten weken uit naar de Zuidelijke Neder
landen .Ook daar viel een sterk anti-regeringsgezinde beweging waar te nemen
democratisch-gezinde groeperingen verenigden zich met conservatieve elementen
tegen (de onstuimige hervormingsdrift van) keizer Jozef n. In tegenstelling tot
de Noordelijke Nederlanden had de oppositie hier succes, zij het, dat de grote
gevolgen van de 'Brabantse Omwenteling' spoedig overschaduwd werden door
de bezetting van de Fransen in 1794. De Domeinraad, typisch overblijfsel van
het ancien régime, werd in 1795 opgeheven.
De laatste raad voor de domeinen in de Oostenrijkse Nederlanden was G. W.
van Motman. In 1798, drie jaar na zijn vertrek, werden de domeinen officieel
tot nationaal eigendom verklaard.
Noten
1 Het betreft hier de archieven:
ndh - Het archief van de Nassause Domein-
raad 'Hingman'
NDF- Het archief van de Nassause Domein-
raad, Folio
NDZ-Het archief van de Nassause Domein-
raad, 'Zolder'
NDV-Het archief van de Nassause Domein-
raad, Vervolg i
nds - Het archief van de Nassause Domein-
raad, Vervolg ii (supplement)
NDA-Het archief van de Nassause Domein-
raad, 'Amortisatiesyndicaat'
NDVS-Het archief van de Nassause Domein-
raad, Verspreide stukken
NDVC-Het archief van de Nassause Domein-
raad, Verspreide charters
ndwa Het archief van de Nassause Domein-
raad, Aanwinsten
2 p.geyl, Geschiedenis van de Nederlandse
Stam, deel iv (1701-1751) (Amsterdam/Ant
werpen 1962) 1245.
3 Zie voor een uitgebreide opsomming van de
bezittingen: F. j.l.kramer, 'De bezittingen van
het Huis Oranje-Nassau', in: De Navorscher 43
(1893) en j.kuijper, 'De Domeinen van het
Huis van Oranje', in: Haagsch Jaarboekje
voor het jaar 1899, 11e jaargang.
4 KUIJPER, 345.
5 drossaers, s. w. A, Het Archief van den Nassau-
schen Domeinraad, Eerste Deel, Het archief
van den raad en rekenkamer te Breda tot 1581,
Inventaris ('s-Gravenhage 1948) xn.
6 Algemeen Rijksarchief, Eerste afdeling, Het
archief van de Nassause Domeinraad, Vervolg
i, inv.nr. 1231, Verbaal Rapport van De Ver
dun wegens zijne commissie na Mechelen tot
overneming der papieren aan het Doorluchtige
Huys toebehorende d.d. 16 mei 1760.
7 n.japikse, De geschiedenis van het Huis van
Oranje-Nassau i, (Den Haag 1937) 222.
8 Algemeen Rijksarchief, Eerste afdeling, Het
archief van de Nassause Domeinraad, 'Zolder',
voorlopig inv.nr. 121.9.3.1, Aantekening over
de vervanging van de schout van Diest en de
secretaris van Kaggevinne door mannen die
meer geschikt zouden zijn om de gemoederen
ten gunste van de prins van Oranje te keren,
na 1733.
9 jos,habetspr., 'De heeren van Zeelhem bij
Diest, volgens de leenregisters van de zaal van
Curingen', in: Dietsche Warande vin (1869)
561. Zie ook de catalogus bij de tentoonstelling
'Met Huygens op reis', tekeningen en dagboek
notities van Constantijn Huygens jr. 1628-
1697), secretaris van stadhouder-koning Willem
in (eindredactie J.F. Heijbroek) Zutphen
1983.
10 JAPIKSE I, 235.
1 1 KRAMER, 12-13.
58
12 KRAMER, 13, 17-18.
13 Ortho, vroegere gemeente in de provincie
Luxemburg, in 1977 bij La Roche-en-Ardenne
gevoegd, aan de samenvoeging van de Ooster
en de Wester-Ourthe in de Ardennen.
14 ndv, inv.nr. 1231.
15 Algemeen Nederlandsch Familieblad, tijd
schrift voor Geschiedenis, Geslacht-, Wapen-,
Zegelkunde, enz8(1891) 69-70.
16 D'Ortho's zakelijke beslommeringen brachten
hem niet alleen naar de Domeinraad. Zo vin
den we hem in de archieven van de notarissen
ter standplaats 's-Gravenhage, 1597-1842 (Ge
meentearchief Den Haag), inv.nrs. 3130, 18 ju
ni 1751 en 3153, 16 oktober 1748 vermeld als
getuige (samen met zijn zwager) en zaakwaar
nemer.
17 DE haes, 'Een aanzienlijk Katholiek Hagenaar
in de 18e eeuw', in: Die Haghe, Bijdragen en
Mededelingen 1910, 147-148.
18 ndh, inv.nr. 107, resolutie 3 december 1749.
19 Algemeen Rijksarchief, Eerste afdeling, Het
archief van de Stadhouderlijke Secretarie (sts),
inv.nr. 356. De inventarisnummers 354-357 be
vatten de bijlagen (4 delen) bij het rapport van
D'Ortho uit 1760 over het uitdiepen van de ri
vier de Demer. Het rapport ontbreekt. Inv.nr.
357 bevat een enorme uitvouwbare handgete-
kende kaart van het stroomgebied van de
Demer. Genoemde stukken bevinden zich ten
onrechte in het archief van de Stadhouderlijke
Secretarie; de rapporten zijn ingeleverd bij de
Domeinraad.
20 sts, inv.nr. 356.
21 sts, inv.nr. 356.
22 ndv, inv.nr. 1211, Verbalen van de Oostenrijk
se Brabantse Domeinen 1760-1768.
23 ndh, inv.nr. 664, Stukken betreffende de aan
spraken van de prins van Isenghien op goede
ren van de prins van Oranje.
24 ndh, inv.nr. 118, resolutie 4 april 1760.
25 ndv, inv.nr. 1231.
26 ndv, inv.nr. 1231.
27 ndv, inv.nr. 1231.
28 ndv, inv.nr. 1231.
29 ndv, inv.nr. 1231.
30 ndv, inv.nr. 1231.
31 ndz, voorlopig inv.nr. 108.1. Stukken betref
fende de bemoeienissen van de Hertog van
Brunswijk met het bestuur van de domeinen in
de Oostenrijkse Nederlanden, na het terugtre
den van D'Ortho, 1760-1764.
32 ndv, inv.nr. 1231
33 ndv, inv.nr. 1231.
34 ndz, voorlopig inv.nr. 108.1.
35 ndz, voorlopig inv.nr. 108.1.
36 ndz, voorlopig inv.nr. 108.1.
Résumé
Jean Matthias Jacmain d'Ortho était l'intendant-géneral pour les domaines
aux Pays-Bas autrichiens et le réprésentant le plus important de la Maison
d'Orange a Brabant et Luxembourg au 18e siècle. R. Spork décrit D'Ortho
et l'exercise de sa profession, et une carrière terminante par des malversations
et une lutte pour sa réhabilitation.
59
