kelbach plaatsen de analytische boeken (onder andere rekening-courant- of
debiteuren- en crediteurenboeken) voor de chronologische boeken.15 Van Zee
land plaatst bovendien gedetailleerde chronologische boeken als inkoop- en
verkoopboeken voor de algemenere kas-, bank- en giroboeken. Merkelbach
herhaalt helaas een trieste fout, door de inkoop-, magazijn- en voorraadboe-
ken (984-997 en 1043-1083) evenals de verkoopfacturenboeken (1291-1299) en
de verkoopboeken (1301-1309) bij de bedrijfsvoering in plaats van de boek
houding in te delen. Een nadere verklaring van de betekenis van de memoria
len ontbreekt in elke inventaris. Memorialen kunnen van alles zijn, zoals een
hulp- of kladjournaal, een diverse postenboek, een kassiersboek o.d. en dat
geldt ook in mindere mate voor de onkostenboeken (Van Zeeland en Merkel
bach). Houten verdient tenslotte een compliment voor zijn duidelijke beschrij
ving van de subgrootboeken.
Direct aansluitend bij de boekhouding kan ik stellen dat doel en bestem
ming van de stukken beslist niet altijd herkend zijn. Kwitanties (en dat zijn
de akten van patent bij Merkelbach ook), rekeningen en facturen komen in
verschillende rubrieken voor, maar niet als boekingsstukken bij de boekhou
ding (Houten bijvoorbeeld 433, 434, 436, 437, 449; Merkelbach bijvoorbeeld
1, 580 en 581). Twijfel over de plaatsing van de loonadministratie in een ru
briek 'Personeel' bij Van Zeeland en Merkelbach is ook op zijn plaats, vooral
gezien het voorkomen van 'Boekhoudkaarten lonen' (Van Zeeland 633-635)
en 'Journaalposten lonen' (Merkelbach 745-751). Evenmin worden inhoud en
onderwerp, c.q. bedrijfskundige betekenis van de stukken altijd volledig her
kend. Een aandelenemissie (Houten 137) ter gelegenheid van de oprichting van
de naamloze vennootschap betreft geen belegging in effecten, maar de bedrijfs
vorm. Bedrijfsschade- en werkgevers-risicoverzekeringen zijn geen verzekerin
gen op eigendommen of onroerende goederen (Van Zeeland en Merkelbach),
maar verzekeringen tegen ver liesrisico's. De toelating van J. J. Beijnes als
krediet-trekkend lid van de Crediet-Vereeniging te Amsterdam (Houten 17)
is niet hetzelfde als een lidmaatschap van de Industriële Club; zeker niet als
in nummer 142 sprake is van kredietverhoging en weigering van verlopen ac
cepten door die Crediet-Vereeniging, het gaat hier om doodgewone bankza
ken. Verlening van het predicaat 'Koninklijke' en 'Hofleverancier' (Houten
4) heeft alles met verkoopbevordering te maken en niets met de organisatie.
Een bezoek van de pauselijke nuntius (Houten 419) is prima voor de public
relations en goodwill, maar een indeling bij fabricage en verkoop gaat mij toch
te ver. De levering van stroom (Merkelbach 606) betreft de voorziening in
hulpstoffen en niet de aanschaf en het onderhoud van installaties. Van Zee
land heeft met die herkenning veel minder moeite en dat is ongetwijfeld ook
te danken aan de adviezen van de door hem geraadpleegde oud-werknemers.
Voor alle inventarissen geldt, dat de stukken over de bedrijfsvoering (uit
oefening van de bedrijfsfuncties) het meest consequent geordend zijn (behal
ve de inkoop-, verkoop- en voorraadboeken bij Merkelbach).
Houten heeft met zijn ordeningssysteem de minste problemen, afgezien van
een subrubriek b 7 'Likwidatie bedrijf' dat in de rubriek a 'Organisatie' thuis
hoort, de paragraaf E3a 'Uitgifte en bezit eigen aandelen' (idem als b 7) en
de te ver naar achteren geplaatste rubriek H 'Jubilea bedrijf'. De verkeerde
ordening van de jaarverslagen (stukken van algemene aard) bij de boekhouding
264
noemde ik ook reeds. Bij Van Zeeland koester ik twijfel over het archief van
de commissarissen en de rubriek 'Directie' in het bedrijfsarchief. Stukken be
treffende directietaken als aandeelhoudersregistratie (la), inschrijving in het
Handelsregister (3, 5 en 6), wijzigingen van de statuten zijn alle in het archief
van de commissarissen ondergebracht terwijl de door de directie aan commis
sarissen en aandeelhouders uitgebrachte jaarverslagen (136-171) (terecht) bij
de 'Directie' worden ingedeeld, maar in deze filosofie in het archief van com
missarissen hadden thuisgehoord. Merkelbach had mijns inziens zijn rubriek
'Organisatie' beter kunnen laten vervallen en evenals Houten een afdeling stuk
ken van algemene aard kunnen opnemen, met daarin onder andere de cor
respondentie (4-403 en 413-517). Zowel Van Zeeland als Merkelbach hebben
problemen met hun subrubriek 'Correspondentie'. In een dergelijke rubriek
horen alle briefwisselingen (praktisch onmogelijk) of briefwisselingen van al
gemene aard en algemene series briefwisselingen voor te komen, maar geen
stukken over bijzondere onderwerpen (Van Zeeland 518 en 519; Merkelbach
404-412).
Slotopmerkingen
De uitkomst van het voorgaande is in mijn (subjectieve) ogen illustratief;
in die zin dat niet van een 'nieuwe lichting' gesproken kan worden. De drie
beoordeelde inventarissen volgen over het algemeen de vertrouwde, door Den
Teuling reeds in 1984 geanalyseerde wegen. Op bepaalde onderdelen is er ech
ter wel sprake van een nieuw bewustzijn, dat deels tot goede verbeteringen heeft
geleid.
Voor een conclusie dat beschikbare literatuur en enige lesuren aan de Rijks
Archiefschool onvoldoende zijn, is te weinig vergelijkingsmateriaal voorhan
den, maar het is opmerkelijk dat Houten, die niet over literatuur beschikte
en zelfs de Rijks Archiefschool niet heeft gevolgd, een betere inventaris (in
mijn ogen) weet te produceren. Eén voorlopige conclusie mag mijns inziens
wel getrokken worden: de inventarisatie van bedrijfsarchieven wordt nog on
voldoende serieus beoefend. De meeste inventarisatoren en hun mentoren be
schikken niet over een bedrijfsmatige achtergrond, noch over boekhoudkun
dige kennis en evenmin over inzicht in de vragen die aan bedrijfsarchieven
gesteld worden. Wat het laatste betreft, geef ik enkele citaten uit de inleiding
van Twee kassiers te Rotterdam:15 'In het kader van de bedrijfsgeschiedenis
sen zullen wij ons eerst bezighouden met de produktiefactor ondernemer
scapaciteit Na bespreking van de produktiefactoren ondernemerscapaciteit
(management) en arbeid zal aandacht worden geschonken aan de bedrijfsvoe
ring Welke functies oefende een kassiershuis uit?'
Het komt mij wenselijk voor dat de Rijks Archiefschool een specialisatie
cursus bedrijfsarchieven zou starten, zodat bij iedere grotere archiefdienst min
of meer continu een medewerker daarmee vertrouwd is.
H. B. N. B. Adam
265
